Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

Yinçü ögüzüg keçe
İnci (Seyhun) ırmağını geçerek
Temir Kapıgka tegi süledimiz.
Demir Kapı'ya dek sefer ettik.
Anta kisre Kara Türgiş bodun yagı bolmış.
O sırada Kara Türgiş halkı düşman oldu.
Keŋeres tapa bardı.
Keŋeres'e doğru gitti.
Biziŋ sü atı tonik azukı yok erti.
Bizim askerin atları zayıftı, azığı yoktu.
Yablak kişi er... alp er biziŋe tegmiş erti.
Kötü insanlar... yiğit erler bize saldırmışlardı.
TÜRK DİLİ TARİHİ 105
Antag ödke ökünüp
Böyle zamana lânet ederek
Köl Tiginig az erin irtürü ıttımız.
Köl Tigin'i az erle gönderdik.
Ulug süŋüş süŋüşmiş.
Büyük bir savaş yapmış.
Alp Şalçı ak atın binip tegmiş.
(Köl Tigin), Alp Şalçı (adlı) kır atına binip saldırmış.
Kara Türgiş bodunug anta ölürmiş almış.
Kara Türgiş halkını orada öldürüp almış. (KT D 39-40)
Bu seferde Bilge yoktur. Çünkü Bilge Kağan bengü taşında Bilge'nin 2. Bolçu savaşına katıldığı anlatıldıktan sonra Beş Balık seferine geçilmiştir (BK D 28). Herhangi bir isyandan bahsedilmeden "Soğdak milletini düzen­lemek" ifadesinden Soğdaklann bir davetinin söz konusu olduğu anlaşılıyor. Bengü taşta Köl Tigin'in Araplara yenildiği ve Mâverâünnehir'i terk etmek zorunda kaldığı belirtilmemiş; fakat Kara Türgişlerin isyanı (yağı olması) yüzünden Türgişler üzerine yüründüğü, dolayısıyla Mâverâünnehr'in terk edildiği ifade edilmiştir. Ancak zamana lânet edilmes(ökünüp), atların zayıf­lığından ve azıksızlıktan bahsedilmesi Mâverâünnehir'de Araplara karşı zor duruma düşüldüğünü düşündürmektedir.
714'te Bilge, Beş Balık'a sefer etti, altı kez savaşarak Beş Balık'ı aldı (BK D 28).
Kapgan Kağan'in sağladığı birlik 715'ten itibaren bozulmaya başladı. İlk önce Karluklar isyan etti. Hiçbir sıkıntıları olmadığı {buŋsuz) hâlde, iste­dikleri yere ulaşıp gittikleri (erür barur) hâlde düşman oldular. Kutsal Tamag tepesindeki savaşta Bilge ve Köl Tigin, Karluk isyanını bastırdı (BK D 29; KT K 1-2). Ardından Basmıllar, Azlar, İzgiller isyan ettiler. Hepsi de Bilge ve Köl Tigin'ce bastırıldı. İzgil isyanı öncesi, Bilge Kağan tarafından eçim kagan ili kamşag boltukınta bodun ilig ikegü boltukınta (amcam kağa­nın devleti karmaşa içine düştüğünde, milletle hükümdar ikiye bölündüğün-
106 Ahmet B. ERCİLASUN
de) ifadeleriyle anlatılır ki (KT K 3) bu tam bir halk isyanı tasviridir. İzgil isyanı da bastırılmıştır ama bu defa Dokuz Oğuzlar ayaklanmışlardır. Bilge Kağan bu isyanı çok acı ifadelerle tasvir eder:
Tokuz Oguz bodun meniŋ bodunum erti.
Dokuz Oğuz milleti benim milletim idi.
Teŋri yir bulgakın üçün,
Gök ve yer bulandığı için,
Ödiŋe küni tegdük üçün yagı boltı.
Ödlerine kıskançlık değdiği (içlerine kıskançlık girdiği) için düşman oldular. (BK D 29-30)
Dokuz Oğuzlarla bir yılda beş kez savaştılar: Togu Balık'ta, Kuş Algak'ta, Bolçu'da, Çuş Başı'nda ve Ezgenti Kadız'da.
Togu Balık (Doğu Kent) savaşı Toğla ırmağı yakınlarında oldu. Bilge, askerlerini ırmaktan yüzdürerek geçirdi. Köl Tigin, Azman adlı kır atına binip boğa gibi saldırarak altı eri mızrakladı; ordular göğüs göğüse gelince de yedinci eri kılıçladı.
Kuş Algak savaşı Edizlerle yapılmıştı. Köl Tigin bu defa Az adlı yağız atına binmiş, bir eri mızraklamış, dokuz eri de kuşatarak kılıçlamıştı. Bu savaşta Ediz halkı öldü.
Bolçu savaşı Oğuzlarla yapıldı. Köl Tigin yine Azman adlı kır atına bindi; düşmana saldırıp onları mızrakladı. Oğuz ordusu mızraklanıp ülkesi alındı.
Kuş Algak ve Bolçu'daki savaşlarda Bilge yoktu. Çuş Başı'ndaki dör­düncü Oğuz savaşında Bilge ile Köl Tigin yine birliktedir. Savaşın başında Köktürk ordusunda karışıklık oldu. Az kalsın perişan olacaklardı. Köktürk ordusunu yarıp dağıtarak gelen Toŋra'ları Bilge ile Köl Tigin geri püskürt­tüler ve pek çok Köktürk'ü ölümden kurtardılar. Toŋralardan on kişilik yiğit bir mangayı kuşatarak yok ettiler.
Ezgenti Kadız'da yapılan beşinci savaşta Bilge ile Köl Tigin, Oğuz or­dusunu mızraklayıp bozguna uğrattı. Köl Tigin yine Az adlı yağız atma bin­mişti. İki eri mızraklamış ve çamura batırmıştı (KT K 4-8; BK D 30-31).
TÜRK DİLİ TARİHİ 107
715-716 kışı Amga kalesinde geçirildi. Şiddetli bir kıtlık oldu. Baharda yine Oğuzlar üzerine yüründü. Köl Tigin, ailelerin de bulunduğu karargâhın başına bırakılmıştı. Üç Oğuz ordusu ise ikiye ayrılarak baskın yaptı. Kıtlıkta Köktürk atları ölmüş, Köktürkler atsız kalmışlardı. Üç Oğuzlar, Köktürklerin güçsüz ve yaya olduğunu düşünerek onları yenmek üzere geldiler. Yarısı karargâhı yağmalamaya gitmiş, yarısı da Bilge'nin kumanda ettiği ordu ile savaşmaya gelmişti. Üç Oğuzlar karargâha baskın yapınca Köl Tigin Ögsüz adlı kır atına binip dokuz eri rmzrakladı ve karargâhı düşmana vermedi. Eğer Köl Tigin olmasaydı anneleri, kızkardeşleri, gelinleri ve bütün kunçuylar (prensesler) ya ölerek yollarda yatıp kalacaktı; ya da yakalanıp cariye ola­caklardı. Öte yandan kaleden çıkmış olan Bilge'nin ordusu da hem az, hem perişan idi. "Tanrı güç verdiği için" Üç Oğuzları mızraklayıp dağıttılar (KT K 8-9; BK D 31-32).
716 yılında Bayırkular da isyan etmişlerdi. Onların üzerine doğrudan doğruya Kapgan Kağan yürümüş ve Toğla ırmağı civarında Bayırkuları boz­guna uğratmıştı. Ancak Ötüken'e dönerken, 22 Temmuz 716 tarihinde bir kısım Bayırku tarafından pusuya düşürülüp öldürüldü ve başı Çin'e götürüle­rek başkent Çaŋan'da bir direğe asılıp halka teşhir edildi (Kafesoğlu 1996: 115; Sertkaya 1995: 88).
Muhteşem Kapgan Kağan çağı felâketle son bulmuştu; ancak devlet kargaşadan henüz kurtulmuş değildi. Ötüken'de İni İl, kağanlığını ilân et­mişti. Oysa kağanlık İlteriş'in oğlu Bilge'ye ait olmalıydı. Köl Tigin tarafın­dan yönetilen şiddetli bir darbe ile İni İl Kağan tahttan indirildi; taraftarları öldürüldü ve aynı yıl (716) Bilge, Köktürk tahtına oturdu (Sertkaya 1995: 15-16; 87-89).
Genel bir değerlendirme içinde Kapgan çağı, Kapgan'ın ölümü ve Bil­ge'nin kağan olması, Bilge Kağan tarafından şöyle anlatılır: