Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

İlgerü Kadırkan yışıg aşa
Doğuda Kadırkan (Kingan) dağlarını aşarak
Bodunug ençe konturtumuz ençe itdimiz.
Milleti huzur içinde yerleştirdik, huzur içinde düzenledik.
Kurıgaru Keŋü Tarmanka tegi
Batıda Kengü Tarman'a değin
108 Ahmet B. ERCİLASUN
Türk bodunug ençe konturtumuz ençe itdimiz.
Türk milletini huzur içinde yerleştirdik, huzur içinde düzen­ledik.
Ol ödke kul kullug bolmış erti;
O devirde kul, kullu olmuştu;
Küŋ küŋlüg bolmış erti.
Cariye, cariyeli olmuştu.
İnisi eçisin bilmez erti;
Kardeş, ağabeyini tanımazdı;
Oglı kaŋın bilmez erti.
Oğul babasını tanımazdı.
Ança kazganmış ança itmiş
O kadar kazanılmış, o derece düzenlenmiş
İlimiz törümüz erti.
Devletimiz ve yasalarımız vardı.
Türk Oguz begleri bodun eşidiŋ !
Türk Oğuz beyleri, millet, işitin!
Üze teŋri basmasar,
Üstte gök basmadıkça,
Asra yir telinmeser
Altta yer delinmedikçe


TÜRK DİLİ TARİHİ ₁₀₉
Türk bodun iliŋin törüŋin
Türk milleti, devletini, yasalarını
Kem artatı udaçı erti?
Kim bozabilirdi?
Türk bodun ertin ökün !
Türk milleti, kabul et ve pişman ol!
Küregüŋin üçün igidmiş bilge kağanıŋa,
Dönekliğin yüzünden, (seni) beslemiş olan bilgili kağanına,
Ermiş barmış edgü iliŋe
Mükemmel ve muhteşem devletine
Kentü yaŋıltıg yablag kigürtüg.
Kendin yanıldın ve felâket getirdin.
Yaraklıg kantan kelip yanya iltdi?
Silâhlılar nereden gelip (seni) dağıttı?
Süŋüglüg kantan kelipen süre iltdi?
Mızraklılar nereden gelerek (seni) sürdü?
Iduk Ötüken yış bodun bardıg!
Kutsal Ötüken yaylalarının halkı, gittin!
İlgerü barıgma bardıg!
Doğuya gidenler, gittiniz!
Kungaru barıgma bardıgl
Batıya gidenler, gittiniz!
110 Ahmet B. ERCİLASUN
Barduk yirte edgüg ol erinç:
Gittiğin yerde kazancın şu oldu:
Kanıŋ subça yügürti;
Kanın su gibi aktı;
Süŋüküŋ tagça yatdı;
Kemiklerin dağ gibi yattı;
Beglik urı ogluŋ kul boltı;
Beylik erkek evlâdın kul oldu;
İşilik kız ogluŋ küŋ boltı.
Hanımlık (hanım olmaya lâyık) kız evlâdın cariye oldu.
Bilmedük üçün yablakıŋın üçün
Bilgisizliğin yüzünden, fenalığın yüzünden
Eçim kagan uça bardı.
Amcam kağan (Kapgan) uçup gitti (vefat etti).
Başlayu Kırkız kaganıg balbal tikdim.
En başta Kırgız kağanını balbal olarak diktim.
Türk bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin
Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye
Kaŋım kaganıg ögüm katunug kötürmiş teŋri,
Babam kağanı, anam katunu kaldırmış olan Tanrı,
İl birigme teŋri,
Devlet veren Tanrı,
TÜRK DİLİ TARİHİ 111
Türk bodun atı küsi yok bolmazun tiyin,
Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye,
Özümin ol teŋri kagan olurtdı erinç.
İşte beni o Tanrı kağanlığa oturttu. KT D 21 -26; BK D 17-21)
Bilge Kağan tahta oturduktan sonra ülkeyi yeniden toparlamaya çalıştı.
Köl Tigin'i "sol bilge ilig"lik makamına getirdi ve başkomutan yaptı.
Tonyukuk'u yeniden "ayguçılık" makamına (Devlet Meclisi başkanlığına)
getirdi (Kafesoğlu 1996: 116). Fakat 717 yılında Oğuzlar, Dokuz Tatarlarla
birleşip baş kaldırdılar. Agu'daki iki büyük savaşta Bilge Kağan, Oğuz ve
Tatar ordusunu bozguna uğrattı. Dokuz Oğuzlar yerlerini yurtlarını bırakıp
Çin'e gittiler; adları sanları yok oldu (BK D 34-36). Çin kaynakları Çin'e
giden boyları Bayırku, Uygur, Toŋra, Hsi ve Buğu olarak sayar (Sertkaya
1995:88).
Aynı yıl Uygurlar da toplanıp baş kaldırdılar; Selenge ırmağı kıyıların­daki Kadagan geçidinde bozguna uğradılar. Bilge Kağan, Türk bodun aç erti ol yılkıg alıp iğittim (Türk milleti aç idi; -Uygurların at sürüsünü- alıp -aç kalmış olan Türkleri- doyurdum) diyor (BK D 37-38). 717 yılında Köktürk ülkesinde bir kıtlık veya hayvan hastalığı olduğu anlaşılmaktadır (Giraud 1999: 85).
718'de Oğuzlar yine kaçıp Çin'e gittiler. Bilge Kağan'ın canı sıkıldı; askerle artlarından gidip çocuk ve kadınları geri getirdi (BK D 38).
Bu arada Tatabılar da Çin'e bağlanmışlar ve Ötüken'e elçi göndermez olmuşlardı. Bilge Kağan onlar üzerine de sefer ederek bozguna uğrattı; Tatabıları Kadırkan (Kingan) dağlarındaki yurtlarına yerleştirdi. 718'de Karluklar da tekrar devlete bağlandı (BK D 39-41).
Bilge Kağan, hükümdarlığının ilk yıllarındaki güçlük ve mücadeleleri şöyle anlatır: