Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

Tabgaç kagan yagımız erti.
Çin kağanı düşmanımız idi.
On Ok kaganı yagımız erti.
On Ok kağanı (Uçele) düşmanımız idi.
Artukı Kırgız küçlüg kagan yağımız boltı.
Üstüne, Kırgızların güçlü kağanı da düşmanımız oldu.
Ol üç kagan ögleşip
O üç kağan fikirleşip
AItun Yış tize kabışalım timiş.
Altın Ormanı'nda (Altay'da) buluşalım demişler.
Ança ögleşmiş:
Şöyle anlaşmışlar:
Öŋre Türk kagangaru sülelim timiş.
Doğuda Türk kağanına (Kapgan'a) doğru sefer edelim demişler.
Aŋaru sülemeser kaçan neŋ erser ol bizni,
Onun üzerine sefer yapmazsak, ne zaman olsa o bizi,
j ₀₀ Ahmet B. ERCÎLASUN
-Kaganı alp ermiş ayguçısı bilge ermiş-
-Kağanı yiğit imiş, danışmanı (Tonyukuk) çok bilgili imiş-
Kaçan neŋ erser ölürteçi kök.
Ne zaman olsa (bizi) mutlaka öldürecektir.
Üçegün kabışıp sülelim.
Üçümüz birlikte, buluşup sefer edelim.
İdi yok kılalım timiş.
Tamamıyla yok edelim, demişler.
Türgiş kagan ança timiş:
Türgiş kağanı (Uçele) şöyle demiş:
Beniŋ bodunum anta erür timiş.
Benim milletim oradadır, demiş.
Türk bodunı yime bulganç ol timiş.
Türk milleti ise karmaşa içindedir, demiş.
Oguzı yime tarkınç ol timiş.
Oğuzlar (Uygurlar) ise sıkıntı içindedir, demiş.
Ol sabin eşidip
(Uçele'nin) o sözlerini işitince
Tün yime udısıkım kelmez erti;
Geceleri uyuyasım gelmez oldu;
Kün yime olursıkım kelmez erti.
Gündüzleri oturasım gelmez oldu.
TÜRK DİLİ TARİHİ 101
Tonyukuk, casusları sayesinde Çin, Kırgız ve Türgiş kağanlarının an­laşmalarını ve hatta konuşmalarını kelimesi kelimesine öğrendi. Bunun üze­rine Köktürkler, düşmanlarından önce harekete geçerek Kırgızlar üzerine anî bir baskın yaptılar. Kırgızlardan sonra Türgişler üzerine yönelen Tonyukuk, Altay dağlarını aşarak, İrtiş ırmağını geçerek Yarış (Cungarya) ovasındaki Bolçu bölgesine geldi. Türgiş ordusu
100 000 kişi idi ve Köktürk ordusundan epeyi kalabalıktı. Bolçu'da çe­tin bir savaş oldu. Türgiş kağanı Uçele tutsak edildi; yabgu ve şadları öldü­rüldü; bunun üzerine On Ok beyleri ve halkı gelip Köktürklere baş eğdiler (Tonyukuk I kuzey, II batı yüzü).
698'deki Bolçu savaşı, Türk tarihinin önemli savaşlarından biridir. 582'de Tardu'nun bağımsızlık ilânından sonra, 600-603 arasındaki kısa süre hariç, Doğu ve Batı Türkleri Bolçu savaşı sonunda ilk defa birleşmişlerdir. Kapgan Kağan'ın, Altay dağlarında beklenilmesi buyruğuna karşı gelerek Tonyukuk orduyu bizzat yürütmüş ve savaşı idare etmiştir. Bolçu savaşından sonra Tonyukuk, Köktürk ve Türgiş ordularıyla birlikte sefere devam ederek Seyhun'u geçmiş, Demir Kapı'ya kadar ulaşmış, orada bulunan Emevî A-raplanna da baş eğdirmiş ve sayısız ganimetler elde ederek geri dönmüştür. Bütün bu zafer ve kazanımlara rağmen 701 'den sonra Tonyukuk'un, Kapgan tarafından kenara çekildiği anlaşılmaktadır (Giraud 1999: 74, 95). Türgiş kağanı Uçele yerinde kalmış ve 706'da ölünceye dek, Köktürklere tâbi ola­rak ülkesini idare etmiştir.
Bolçu savaşından sonra Kapgan, oğullarından birini İni (Küçük) İl Ka­ğan ilân etmiş; Çumukunlarla On Okların idaresini ona vermişti. 14 yaşında­ki Bilge, sağ kanat şadı (Tarduş Şad), Kapgan'ın kardeşi To-si-fu (Tuğ Yabgu) ise sol kanat şadı idi (Sertkaya 1995: 82-83). İni İl Kağan, On Okları da yönettiği için Batı Kağanı unvanını da taşıyordu. Kapgan, kağanlar ka­ğanı (büyük imparator) idi. 700'lerin başında, oğlu İni İl Kağan, kardeşi To-si-fu Şad, yeğenleri Tarduş Şad (Bilge) ve Köl Tigin'den oluşan muhteşem bir kadro ile kağanlığı idare ediyordu. Kapgan Kağan, imparatoriçe Wu'ya şart koşarak Çin'deki Türklerin iadesini sağlamış, Batı ve Doğu Kök Türkle­rini birleştirmiş; Uygur, Kırgız, Çik, Basmıl, Karluk gibi birçok Türk boyu­nu da kağanlığa bağlayarak Türk birliğini kurmuş; dört bir yana sayısız se­ferler düzenleyip ordular göndererek başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çök-türmüştü. Umumî tabloyu Bilge Kağan'dan dinleyelim: