Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

Eçim kağan birle ilgerü Yaşıl Ögüz,
Amcam kağan ile doğuda Sarınmak
102 Ahmet B. ERCİLASUN
Şantuŋ yazıka tegi süledimiz.
(ve) Şantung Ovası'na dek sefer ettik.
Kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz.
Batıda Demir Kapı'ya dek sefer ettik.
Kögmen aşa Kırkız y iriŋ e tegi süledimiz.
Kögmen (dağını) aşarak Kırgız yerine dek sefer ettik.
Kamagı biş otuz süledimiz.
Tam yirmi beş sefer yaptık.
Üç yigirmi süŋüşdümüz.
On üç (kez) savaştık.
İlligig ilsiretdimiz;
İlliyi (devleti olanı) ilsizleştirdik; Kaganlıgıg kagansıratdımız;
Kağanlıyı kağansızlaştırdık;
T izligig sökünümüz;
Dizliye diz çöktürdük;
Başlıgıg yüküntürtümüz.
Başlıya baş eğdirdik. (KTD 17-18)
Çin kaynaklan Kapgan Kağan'ın topraklarının 10 000 li'den fazla (4500 km kadar) olduğunu ve "bütün barbarların onun emri altında" bulun­duğunu yazmakta idiler (Kafesoğlu 1996: 111). "Barbarlar", Çin'in kuzeyin­deki bütün bozkır kavimleri idi ki bu ifade Kapgan çağında Türk birliğinin sağlanmış olduğunu gösteriyordu.
TÜRK DİLİ TARİHİ 103
Türk birliği sağlanmıştı ama bunu sürdürmek hiç de kolay değildi 706'da ölen Uçele'nin yerine Türgiş kağanı olan oğlu Soko, Doğu Türkistan bölgesindeki sınırlarını genişletmeyi başarmış ve Çin'le ilişkiye girmişti. Bu ilişkiyi hoş karşılamadığı anlaşılan Kapgan, Soko'nun kardeşi Çenu'nun kendisine sığınmasından da yararlanarak 710 yılında Türgişler üzerine yü­rümüş, onları itaat altına almış ve Çenu'ya "siz ve kardeşiniz birbirinizi kar­şılıklı desteklemeyi bilemediniz. Peki, bana tam bir sadakatle nasıl hizmet edebileceksiniz?" diyerek iki kardeşi de öldürtmüştü Aynı yıl Bars Bey Turgış kağanı ilân edilmiş ve Bilge'nin kızkardeşiyle evlendirilmişti (Sal­man 1998: 32-35). Bilge Kağan şöyle diyor:
Bars beg erti.
Bars (Pars), bey idi.
Kağan at bunta biz binimiz.
Kağan unvanını burada biz verdik.
Simlim kunçuyug birlimiz.
Kızkardeşim kunçuyu (prensesi) verdik. Özi yaŋıltı kağanı ölti.
(Halkın) kendisi yanıldı ve kağanları öldü.
Bodunı küŋ kul bolu.
Milleti cariye ve kul oldu. (KT D 20)
Yanılan, Kırgızlar, Azlar ve Türgişlerdir. 711 yılında Bilge ve Köl Tigin önce Kırgız üzerine yürümüş; "süngü batımı karı sökerek, Kögmen dağlarını aşarak Kırgızları uykuda basmış"; Soŋa ormanındaki savaşta Kır­gız kağanını öldürerek ülkelerini almışlardır. Aynı yıl "Altay dağlarını aşa­rak, İrtiş ırmağını geçerek" Türgişlerin üzerine yürümüşler ve onları da uy­kuda basmışlardır. Yine Bolçu'da cereyan eden savaşta Türgiş kağanının ordusu "ateş gibi, bora gibi" saldırmış; fakat Köl Tigin'in kahramanlıkları sayesinde Türgiş kağanı, yabgusu ve şadı öldürülmüş; ülkeleri alınmış ve Kara Türgişler tâbi kılınarak Tabar'a yerleştirilmiştir (KT D 35-38; BK D 26-28).
104 Ahmet B. ERCİLASUN
705 yılında Kuteybe bin Müslim, Emevîlerin Horasan valisi olmuştu. "Üstâdı Haccac gibi Kuteybe de hiçbir şeyden çekinmez"; "cesaretten fayda olmadığını anlayınca hile ve desise" kullanırdı. Çeşitli hilelerle, şehir dev­letleri arasındaki anlaşmazlıklardan yararlanarak Mâverâünnehir'de hâkimi­yet kurmayı başarmıştı (Barthold 1990: 200). Kuteybe 712'de Soğdak ülke­sini de almış ve Merv'e geri dönmüştü. Kuteybe'nin dönüşünden sonra Soğdaklar Araplara isyan etmişler ve Türklerden yardım istemişlerdi. Köktürkler bu daveti kabul ederek Köl Tigin kumandasındaki bir orduyu 712 sonlarında Semerkant tarafına gönderdiler. Köl Tigin Semerkant dışında bütün Soğdak ülkesini alarak Demir Kapı'ya ulaştı. Fakat "713 ilkbaharında Kuteybe, Türklerin bulundukları zor durumdan faydalanarak onları Mâverâünnehr'i terke mecbur etti." (Barthold 1990: 200-202; Giraud 1999: 72). Türklerin içinde bulunduğu zor durum Kara Türgişlerin isyanıdır. Bu olaylar Bilge Kağan tarafından Köl Tigin bengü taşında şöyle anlatılır:
Sogdak bodun iteyin tiyin
Soğdak milletini düzenleyeyim diye