Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

Neŋ yılsıg bodunka olurmadım.
Hiç de zengin bir millete hükümdar olmadım. İçre aşsız taşra tonsuz,
Kursağında aş olmayan, sırtında giyecek bulunmayan,
Yabız yablak bodunta üze olurtum.
Sefil ve perişan bir millet üzerine hükümdar oldum.
112 Ahmet B. ERCILASUN
İnim Köl Tigin birle sözleşdimiz.
Kardeşim Köl Tigin ile sözleştik.
Kaŋımız eçimiz kazganmış bodun
Babamızın, amcamızın kazandığı milletin
Atı küsi yok bolmazun tiyin
Adı ve şöhreti yok olmasın diye
Türk bodun üçün
Türk milleti için
Tün udımadım küntüz olurmadım.
Gece uyumadım, gündüz oturmadım.
İnim Köl Tigin birle iki şad birle
Kardeşim Köl Tigin ile, iki şad ile
Ölü yitü kazgantım.
Ölüp yiterek kazandım.
Ança kazganıp biriki bodunug
Böylece kazanarak, birleşmiş milleti
Ot sub kılmadım.
Ateş ile su kılmadım (birbirine düşman etmedim). (KT D 26-27).
Bilge Kağan, amcasının son yıllarında ortaya çıkan isyanları bastırmayı başarmış, dağınıklığı gidermiş ve birliği tekrar sağlamaya başlamıştı. Bunu gören ve daha önce Çin'e gitmiş bulunan bazı beyler de geri döndüler. Çin'e giden ve Çinlileşmeyi reddederek isyan eden halkın bir kısmı da geri döndü (Taşağıl 2002: 686).
TÜRK DİLİ TARİHİ 113
Bilge Kağan bu olayları ve buna benzer toparlanmaları şöyle anlatmak­tadır:
Men özüm kagan olurtukuma
Ben kağan olduğum zaman
Yir sayu barmış bodun
Her yere dağılmış olan millet Ölü yitü yadagın yalıŋın yana kelti.
Ölüp yiterek, yayan yapıldak dönüp geldi. (KT D 27-28) Gidenler geri döndüğüne ve birlik az çok sağlandığına göre Çin'e de a-kın yapılabilirdi. Ancak Tonyukuk, henüz yeteri kadar güçlenilmediği ge­rekçesiyle buna engel oldu. Bilge Kağan bu defa da Orhun vadisinde, Çinli­ler gibi, etrafı surlarla çevrili bir başkent yaptırmak ve içine de Budist ve Taoist tapmaklar inşa ettirmek istedi. Bu talebe karşı Türklerin "koca kurt"u Tonyukuk'un cevabını Çin kaynaklarından öğrenmekteyiz:
"Göktürkler Çinlilerin yanında bire yüz bile değillerdir. Otlak ve sulak yerleri ararlar, avlanırlar, sabit evleri yoktur ve daima muharebe talimi ya­parlar. Kendilerini güçlü hissettikleri anda ileri atılırlar. Kendilerini zayıf hissettiklerinde kaçarlar ve saklanırlar. Böylece Çinlilerin sayıca üstünlükle­rini, ki bu onlara hiçbir şey sağlamaz, telâfi ederler. Eğer Göktürkleri sur­larla çevrili bir şehre yerleştirirseniz ve bu defa Çinlilere yenilirseniz onların tutsağı olursunuz Buda ve Lao-Tsö'ye gelince, bunlar insanlara yumuşaklık ve tevazu öğretirler; böyle şeyler savaşçılara göre değildir." (Grousset 1980: 119).
Ancak Köktürklerin tekrar güçlenmesi Çin'i harekete geçirdi. Doğuda Kıtay ve Tatabılarla, batıda Basmıllarla, kuzeyde Kırgızlarla anlaştılar. Hatta bazı Köktürk asilleriyle de gizlice ittifak yaptılar. 300 000 kişilik bir mütte­fik ordusu toplandı. Tonyukuk'un tavsiyelerini dinleyen Bilge hücuma geç-meyip bekledi. Basmılların 721 güzünde sonuçsuz kalan yürüyüşlerinden sonra Bilge Kağan, Kansu bölgesini yağmaladı; 721 kışında Kıtayları, 722 baharında Tatabıları bozguna uğrattı. Böylece müttefikleri birbirinden ayırıp tek tek yenmiş oldu (Taşağıl 2002: 686-687; BK G 1-3).
Köktürklerin başarıları üzerine Çin durumu kabul etmek zorunda kaldı. İmparator Hsüan-tsung'un sarayında yapılan müzakerelerde "Bilge Kağan'ın iyi bir idareci olduğu, insanları iyi yönettiği ve dost canlısı kişiliğe sahip olduğu vurgulanırken, kardeşi Kül Tegin'in mükemmel bir savaşçı, iyi bir komutan, Tonyukuk'un ise çok cesur, yaşlı, bilgili, tecrübeli biri olarak Çin için tehlikeli oldukları" belirtilmekteydi (Taşağıl 2002: 687-688).
114 Ahmet B. ERCİLASUN
725 yılında Çinlilerin gönderdiği elçi Ötüken'de büyük bir ihtişamla karşılanmış; Bilge Kağan, katun (kraliçe), Köl Tigin, Tonyukuk ve Köktürk ileri gelenleri tarafından kabul edilmişti (Kafesoğlu 1996: 117; Taşağıl 2002: 688). Kaynaklarda, Bilge Tonyukuk'la ilgili olarak yer alan son haber budur (Kafesoğlu 1996: 117). Tonyukuk'un bu yıllarda vefat ettiği tahmin edilebi­lir.
Çin elçilik heyetine karşılık Bilge Kağan da veziri Buyruk Çor'u elçi olarak gönderdi. İki ülke arasında anlaşma yapıldı. Köktürkler Çin sınırla­rındaki askerî faaliyetlerini durdurdular. Buna karşılık Çin, her yıl yüz bin­lerce top ipekli göndermeyi kabul etti. Ayrıca Şo-fang'da iki ülkenin ticaret yapabileceği bir serbest pazar kuruldu (Taşağıl 2002: 688).
Çin ile yapılan anlaşmayı Bilge Kağan şöyle ifade etmektedir: