Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
Burada alçaqboylu seyrək ot-ələfli yovşanlı- dənli yarımsəhraya da rast gəlmək olar. Çapların – sıldırımlı, adətən, şoranlıq gilli, giltorpaqlı, qumlu təpələrin səhralıq landşaftı özünəməxsusdur. Bu təpələr bəd torpaqların landşaftını xatırladır. Onlar ya tamamilə bitki örtüyündən məhrumdur, ya da ərkudə, ceyranotu, yovşan, tərəskən, şoranotu, cır moruq (efedra), nitrari kolluqları ilə örtülmüşdür. Fərqanə adırlarında – təpəli dağönü – çox vaxt püstə ağaclarına təsadüf etmək olar. Hündürdəki dağönü, adətən, çöllük olur. Cənub- qərbdə bu, hündürotlu düzəngahlardır. Yazda onlar təzə-tər otla yaşıllaşır, çiçəkləyir, isti düşəndə isə bitkilər qonurlaşır, quruyur, gövdələri ağaclaşır. Şimalda narın çimli çöllüklər hökmfərmadır. Onlar müxtəlif dənli bitkilərlə zəngindir: şırımlı topal, ağot, keleriya, arpa, bəzən onlara çobanyastığı da qoşulur, kəklikotu və müxtəlif kolluqlar bitir. Alçaq dağönünün heyvanat aləmi də təxminən dağətəyi ovalıqlarda olduğu kimi, ancaq ələlxüsus, yüksəklik dağönünün kolluqlarında və çöllərində, zəngindir. Burada oxlu kirpiyə, tolay dovşana, dağkeçisinə (qarapaça), canavara, tülküyə, müxtəlif çölsiçanlarına, quşlardan isə keçəl kərkəsə rast gəlmək olar. Orta dağlıq ərazilər əsas silsilələrin yamaclarında, 1 800- 3 500 m hündürlükdə yerləşir. Bu yüksəklik qurşağın relyefi mürəkkəb xarakterlidir. Burada qədim, güclü surətdə dağılmış ünsürlərlə bahəm gənc süxurlara da təsadüf olunur. Qədim relyef müəyyən hündürlüyə qalxmış hamar səthi təcəssüm etdirir. Cavan relyef – çox böyük tərəddüdlü hündürlüklü, güclü surətdə parça-parça bölünmüş dağ silsilələridir. Bu qurşağın iqlim şəraiti nisbi mülayimdir. Orta iyul temperaturu 20`-dən 10` arasında, orta yanvar temperaturu -10`,-20` civarındadır. Yağıntıların həcmi yamacların küləklərə münasibətdə səmtindən asılı olaraq 400 mm-dən 1 000 mm-ə qədər dəyişir. Çox vaxt, xüsusilə, Daxil Tyan-Şan silsilələrində, həmçinin Alay və Türküstan silsilələrində havada rütubət çatışmazlığı duyulur. Dərələrin dibi ilə mənbəyini yüksək dağlıqdan götürən çaylar axır. Çayların çoxu orta dağlıq hündürlüyündə də başlanğıc götürür. Onlar yağış və qar ərintisi suları ilə qidalanırlar. Burada torpaqlar müxtəlifdir: dağlıq-şabalıdı torpaq, dağlıq qəhvəyi torpaq, dağlıq qaratorpaq, dağlıq-çəmənlik torpağı, dağlıq- çəmənlik-çöllük torpağı, dağlıq meşə torpağı. Bu da hər şeydən öncə, fərqli rütubətləndirmə dərəcəsi ilə şərtlənir. Əsasən, bu qurşaqda çöllüklər, çəmənlik- çöllüklər və çəmənliklər inkişaf etmişlər. 2 800- 3100 m hündürlüyə qədər dərələrdə meşələr bitmişdir. Onlar seyrək meşələrdən və parktipli ağaclıqlardan ibarətdir. Cənubi Qırğızıstanda, Fərqanə və Çatkal silsilələrinin yamaclarında qədərincə isti və nisbi rütubət var. 1 200 m-dən 2 200 m-ə qədər hündürlükdəki dağlıq-meşə tünd-qəhvəyi torpaqlarda qozluqlar bitmişdir. Burada qoz ağacları, yabanı alma, alça, armud, yabanı badam, Türküstan ağcaqayını ilə qonşu böyüyürlər. Kiçik meşələr isə adətən, ekzaxordadan, qarağacyarpaqlı albalıdan, yabanı badamdan, yemişandan, itburnudan ibarətdir. Şimali Qırğızıstanda və Daxili Tyan-Şanda 1 600-3 100 m hündürlükdə şam ağacı meşəlikləri geniş yayılmışdır. Cənubi Qırğızıstanda onlar qozluqlardan yuxarıda birmişdir. O meşələrdə torpaq dağlıq-meşə qonurdur. Bu meşələr Şrenk şam ağacından ibarətdir – digər növlərlə nisbətdə daha çox işıqsevər və rütubəti az tələb edən ağac növündən. Qərbi Tyan-Şanda şam-ağ şam meşələri hökmfərmadır, Qırğızıstanın çox meşələrində isə ardıc bitir. Orta dağlıq hissənin yuxarılarında belə ardıclıqların boyu balacalaşır və iri ağaclar alçaqboylu cır ardıclıqlara çevrilir. Çöllərdə, çəmənlik-çöllüklərdə, meşələrdə çoxlu quru hava sevən kolluqlar, su üzərində başlarını əymiş topa- topa tozağacı, söyüd, qovaq bitmişdir. Gah burada, gah orada dərənin üstünə sallanmış, ya da göyə qalxmış zirvəli, diş-diş uclu, sütunlu qranit, əhəngdaşı, qırmızı qumdaşı qayalar gözə dəyir. Qayaların səthləri mamırla ləkə-ləkə olmuşdur. Yarıqlarda ot, kol-kos, tənha, cılız, əyri-üyrü, dəngil-düngül şam ağacları, ardıclar bitmişdir. Cənub ekspozisiyasının yamaclarında, adətən, daş yığıntıları olur. Çox vaxt onlar bitki örtüyündən məhrumdur və daşlar xırda təkandan hərəkətə gəlir, ancaq dağlıq kserofitlər bitmiş kəsəkli dağ sinələrinə də rast gəlinir. Orta dağlıq yerlərin heyvanat aləmi digər yüksəkli qurşaqlarına nisbətdə daha zəngindir, çünki meşələrdə və bitişik çəmənliklərdə canlıların həyatı üçün daha əlverişli şərait var. Quşlardan burada: arıquşu, ötməquşu, silviya quşu, boz arıtutuan, Fərqanə knyaz quşu, qaratoyuq, ağacdələn, tənək quşu, çalbaş payızbülbülü, sığırçın, cövizqıran, alacadimdik, ardıc baltadimdiyi yaşayır. Qayalarda vəhşi göyərçinlər yuva qurur. Daşların arasında 177 qida axtaran dağ kəklikləri ora-bura qaçışır. Yırtıcı quşlar da qarşıya çıxır: bayquş, kor yapalaq, tərlan, qartal, müşgül, şahin (xırda quşları yeyən) və qışda bura gələn qırğı (iri quşları yeyən). Burada balaca saman tayacıqları yığan süzən quşu görmək olar. Xırda gəmiricilər çoxdur: çölsiçanları, meşə siçanları. Qozluqlarda Türküstan mişovulu olur. Qozları yeyib ağaclara böyük zərər vurur. Xırda quşların yumurtaları və ətcəbalaları yeməyi xoşlayan meşə süleysini görmək olar. Cüyür, əlik, porsuq, qaban, oxlu kirpi, tülkü, canavar, sincab, dələ növlərinə təsadüf edilir. Faunanı zənginləşdirmək və yem ehtiyatlarını tam qüvvəsi ilə istifadə etmək üçün şam meşələrinə Sibir siçovulu, teleut-dələ, qozluqlara isə yenot və amerikan su samuru gətirilmişdir. Onlar yerli mühitə yaxşı uyğunlaşmışlar. Orta dağlıq qurşağın örüşləri güclü surətdə işlədilir. Burada nəinki Qırğızıstanın, habelə Qazaxıstanın, Özbəkistanın və Tacikistanın kolxozlarının və sovxozlarının çoxsaylı sürüləri otarılır. Dağlıq səth əkinçilik üçün becərilməni məhdudlaşdırır, amma buna rəğmən, kiçik zəmilərdə taxıl və yem bitkiləri əkilir. Meşə sərvətləri də istifadə olunur. Yüksək dağlıq yerlər – Qırğızıstanın yuxarı təbii mərtəbəsidir – 3 500 m-dən çox hündürlükdə yerləşir. Təbiətin xüsusiyyətlərinə və təsərrüfatda roluna görə iki zona ayrılır: aşağı – dağlıq-çəmənlik və yuxarı qarlı-buzlaqlı. Bu qurşağın aşağı zonasında orta dağlıqdakı kimi yamaclar, qayalar, daşlı si nələr var, tez-tez morenalara – buzlaqların sürüşməsindən qalan daş yığnaqlarına rast gəlinir. Yay soyuq keçir, orta iyul temperaturları 0`-dan – 10` arasında olur. Qış uzun sürür, yağıntı çox vaxt yayda da dənəvər qar şəklində düşür. Torpaq gücsüz, daşlı, dağlıq- çəmənlik tipli, 8%-dən 15%-ə qədər çürüntülü, hərdən çimli-yarımtorflu (çürüntü 10-20%) olsa da, onların münbitliyi zəif istifadə olunur. Sərt təbiət şəraitinin ucbatından əkinçilik inkişaf etmir. Ən qiymətli örüşlər – rəngarəng dağlıq otlaqlar ayrı- ayrı sahələrdə gözəl görünüşə malikdirlər. Aşağı sərhəddə çəmənlik-çöllük və çöllük yerlərə də rast gəlinir. Tez-tez bitki örtüyündən tamamən məhrum keçəl daşlı sinələr də qarşıya çıxır. Qayaların arasındakı otlaqlarda təkə və arxarların (dağ qoyunu) sürüləri otlayır. Onların ovuna qar bəbiri – irbis çıxır. Çox nadir hallarda olsa da, adi həmcinsindən dəfələrlə azğın qırmızı, yaxud dağ canavarı təsadüf olur. Hərdən ayı da bura baş çəkir. Ancaq onu yüksək dağlıq heyvanı saymaq olnmaz, çünki çox vaxt orta dağlıq meşələrində rast gəlinir. Çəmənliklərdə və çöllüklərdə çoxlu gəmiricilər şütüyür – örüşlərə böyük ziyan vuran yüksək dağlıq nazikkəllə çölsiçanları və s. Burada marmotlar da var. Quşlar aləmi çox özünəməxsusdur. Səciyyəvi nümayəndələr – bağtorağayı, dağ dolaşası, qızılca qarğa, buynuzlu torağay, toğluaparan, hər cürə leş yediyinə görə dağların sanitarı adlandırılan yırtıcı keçəl kərkəs, berkut, yaxud ovçuların arzuladığı dağ hindtoyuğu – ular. Yay otlaqları – cayloolar zəngin ot-ələfi, yaxşı suvatları, zəhlətökən həşəratın olmamağı ilə yüksək dəyərləndirilir. Qarlı-buzlu zonada il boyu orta temperatur 0`dən aşağıdır, ancaq yayda günəşli havada hətta gündən qaralmaq olar, hərçənd, kölgədə soyuqdur. Dağların beli, zirvələr, aşırımlar, buzlu qayalar, üstü açılmış daşlı yamaclar, qəmbər yığnaqları, buzlaşmış camlar, çox vaxt soyuq, zümrüdü rəngli su dolmuş çökəkliklər, əbədi qarlar, dənəvər qarlı buzlar (firn), buzlaqlar – bu zonanın ümumi landşaftı belə mənzərə yaradır. Yalnız dağlıq çəmənlərlə sərhəddə, qayaların daldalanacağında, iri daşların arasında kasad örtüklü xırda bitkili sahəciklər tapmaq olar. İntəhası, 4 200 m-dən yuxarı hündürlükdə heç onlara da təsadüf etmək mümkünat xaricindədir – bitkilər yoxdur. Burada bakteriyalar, təkhüceyrəli yaşıl, göy-yaşıl, diatom yosunlar, ən ibtidai mikroskopik göbələklər dünyası hakimdir. Bəzən qarın üstündə qanlı ləkələr nəzərə çarpır – qar sferellası yosunlarının toplaşdığı nöqtələr. Qırğızıstanın təbiət ehtiyatları zəngin və rəngarəngdir. Ancaq onların daha planlı istifadəsi, qorunması və artırılması üçün çox işlər görülməlidir. İndi respublikada bir sıra qoruqluq və mühafizə olunan bölgələr var. Qırğızıstanın ən böyük qoruğu – İssık-Kul 600 min ha-dan artıq sahəni tutur. Ora gölün özü və 2 km-lik sahil zolağı, habelə Terskey-Alatau-Cetıoquz və Teploklyuçinsk yamaclarında iki sahə daxildir. Göl su quşlarının kütləvi qışlama məkanıdır. Qu quşlarından və qazlardan başqa bura cürəbəcürə ördəklər uçub gəlir: qırmızıburun dalğıc, kəkilli qara ördək, pazdimdik və b. Sahildə büldürük – səhra quşu yuva qurub qışlayır. Dağların ətəklərində cüyür, əlik, təkə, qırqovul və Tyan-Şan dağlarının heyvanat şahlığının digər nümayəndəlirinə rast gəlmək olar. 178 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|