Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
172 rəmanların bədənləri güclü hayvanlarla müqayisə edilir (aslan, qaplan, danquşu və s.). Yeni tarixli hadisələrdən bəhs edən bəzi bölümlər qəhrəma- nın ruhi gücünün fiziki gücündən öndə gəldiyini göstərir. Bura- da islamın təsiri müşahidə edilir. Çünki islamlaşdıqdan sonra türk qəhrəmanları öz gücünü Allahdan alır. «Kitab»da əski şa- manist dini unutmayan və tamamilə islam dinini qəbul etməyən oğuzlar əsas etibarilə dini duyğulara bağlı olmayan və adi insan gücü ilə yaranan qəhrəmanlığa sahibdirlər. İslamın tamamilə qəbul edilməsi və türklərin Anadoluya hakim olması ilə dinlə qəhrəmanlıq birləşir və türk ədəbiyyatında yeni bir qəhrəman tipi meydana çıxır. Bu «Kitab» bünövrəsində islamdan əvvəlki türk ruhunun göstəricisidir. Əski türk dini əski türklər kimi düyüş nişanəsi da- şıyır. Dastanda oğuzların ilk hücum edən tərəf olmaması, müha- ribələrin bitmə istəyi və intiqam hissi üzərində qurulmasına bax- mayaraq, təsvir edilən hadisələrin bünövrəsində müharibə durur və qəhrəmanlıq ən böyük ictimai dəyərdir. Oğuzlarda qadınların dəyəri də ata minmək, qılınc oynatmaq, düşmənə hücum etmək- lə yanaşı, fiziki gücü göstərməklə ölçülür. Anadoluya gələn türklərin həyatında əski türk ruhuna aid dəyərlərin təsiri əsrlərdir davam edir. Bu dastan X əsrdə islam dinini qəbul edən türklərin XIV əsrədək əski ruhu mühafizə etmələrinə dair ən yaxşı sü- butdur. Köçəri həyatı tərk edib Anadoluda məskunlaşan türklər maddi mədəniyyətin deyişməsi ilə həyatın mənəvi tərzini də də- yişdirir. İslamlaşdıqdan sonra türk ruhunda ən böyük dəyişiklik maddi gücün yerinə mənəvi gücün keçməsi və insanın dünya ilə əlaqəsinin bünövrədən dəyişərək passif şəkildə yer almasıdır. Bu işarələrə «Kitab»ın bəzi qisimlərində rast gəlinir və bunun ən bariz nümunəsi Tanrının iradəsi önündə başını əymək məcbu- riyyətində qalan Dəli Domrul haqqındakı bölümdür. 173 Oğuz dastanı qəhrəmanlarında qadına qarşı çox güclü mə- həbbət yoxdur. Şərq ədəbiyyatında, xüsusilə hekayələrdə az-çox müşahidə olunan və bu xətlə inkişaf edən ehtiras və şəhvət «Ki- tab»ın bölümlərində çox az yer alır. Bunun əksinə olaraq ata və qardaş sevgisi çox güclüdür. Bu məhəbbət bölümlərdə qəhrəman tiplərə böyük bir romantiklik gətirir. İtirdikləri oğul, qardaş, ata üçün həm qadınlar, həm də kişilər çox asanlıqla ağlayırlar. Atalar uşaqlarına bağlıdırlar. Atanın ailənin başçısı olmasına baxmaya- raq, heç bir zaman despot kimi göstərilmir. Əksinə həyat yolda- şına böyük hörmək göstərir və hər zaman onun tövsiyələrini qəbul etməyə hazırdır. Ən məşhur döyüşçülər də (Salur Qazan, Dirsə xan və başqaları) belədirlər. Uşaqlar ata-anaları ilə yanaşı, yaş- lılara da böyük hörmət göstərirlər. «O zamanda oğul atasının sö- zünü iki eyləməzdi, iki eyləsə, o oğlanı qəbul eyləməzdilər». Xü- susilə analara göstərilən böyük hörmət vurğulanır. Ana haqqı Tanrı haqqı ilə bərabərdir («Ana haqqı – Tanrı haqqı»). Ana hər şeydən yüksəkdir. Sərvət, ər, oğul fəda edilə bilinər, lakin ana heç bir zaman fəda edilməz. Bu məqama aydınlıq gətirən dastanın ən gözəl parçası analarını azad etmək üçün hər şeyi gözə alan Salur Qazan və oğlu Uruzun özlərini fəda etməsidir. Bölümləri əsasən müharibələrin təşkil etməsinə baxmaya- raq, burada daha çox yüksək əxlaq nümayiş etdirilir. Boy və ailə içərisində əxlaq, güclü xarakter, yalanın olmaması, namus, qısa- cası, insan, insan olmaq səyləri təxminən hər bölümdə ən çox vurğulanan məqamlardır. Ana məhəbbəti, həyat yoldaşına hör- mət, nişanlılar arasında sönməyən sədaqət, zamana və bütün ma- neələrə sinə gərən oğul, ata və qardaşa qarşı sevgi hər bölümün əsas mövzularıdır. Qısacası, yüksək əxlaq «Dədə Qorqud kita- bı»nın hekayələrindəki qəhrəmanların əsas xüsusiyyətidir. Oğuz dastanında təbiətə böyük üstünlük verilir. Burada tə- biətin çoxlu canlı elementlərinə rast gəlmək mümkündür. Köçəri psixologiyasında təbiət elementləri hər biri canlı olaraq qəbul edilir. Yeri gəldikcə dağlarla dərdləşilir, su və qurddan xəbər alı- 174 nır. Səmanın altında insanlar azad təbiətdə və rəngli çadırda, hündür, dumanlı dağlar və şəffaf sular arasında, yaşıl qoruq və çəmənliklərdə torağayların səhər çağı ötməsini dinləyərək ya- şayırlar. Bu baxımdan bəzi türk xalq hekayələrində olduğu kimi, dastanda digər ədəbiyyatlara istinad yoxdur. Məsələn, bəzi türk xalq hekayələrində dəbdəbəli zənginlik, saray, ləl-cəvahirat və müxtəlif briliyatlar kimi ərəb və farslara xas bəzək elementləri çoxlu sayda mövcuddur. Oğuzlar hündür dağlar, kölgəli ağaclar, bozqurd, balaban və başqaları ilə yaşayırlar. «Kitab»ın bölümləri haqqında onu deyə bilərik ki, hər biri geniş mənada ayrıca bir dastandır. Quruluşca bir-birinə bənzə- yən hekayələr qısadır və onlardan ən uzunu (III) belə sadəcə bö- yük dastanın bir qismini təşkil edir. Lakin bölümləri başlanğıcda epik xarakterə sahib olduğundan dastanın bir parçası, dar məna- da isə dastan olaraq düşünmək mümkündür. Əlbəttə, bunun üçün epik hekayə istifadə oluna biləcək ən yaxşı termin ola bi- lər. Epik xarakteri olan qəhrəmanlıq əfsanələri həqiqi hadisələr üzərində qurulmuş epik tərzdə verilmişdir. Hansı xüsusiyyətlərinə görə bu «Kitab»ı milli dastan hesab etmək olar? «Kitab» tək bir sənətkarın deyil, bütün bir xalqın ortaq dü- hasının məhsulu, ortaq zövq süzgəcindən keçən bir əsərdir. Əsər xalqın həyatından bəhs edir və qədim türklərin mədəniyyəti, folkloru, oğuz xalqının özəllikləri, fəzilətləri və duyğularından söz açılan bu əsərdə xalqın və ictimai həyatın hərtərəfli rəsmi müşahidə olunur. Əsərdə qəhrəmanlıq ruhu insanın ən əsas xüsusiyyəti kimi dəyərləndirilir. Əsərdə «qəhrəman» sözünün çoxlu sinonimi var. Bölümlərdə təbiət sakit və hərəkətsiz deyil, dastanın qəhrəmanları kimi canlı və hərəkətlidir. Demək olar ki, həmişə qəhrəmanların həyatında və baş vermiş bütün hadisələrdə rol oynayır. Həyatın özü kimi hadisələr də sürətlə cərəyan edir. Bir qısa cümlədə, ya da deyimdə təxminən iyirmi illik zaman nəql edilir. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|