Тузувчилар

 
Kichik teshiklardan oqimchaning suv sathi ostiga chiqishi
(Teshikning ko‘milganlik holati)
 
Bunday qo‘shilgan teshik 15.8-rasmda ko‘rsatilgan. Bunda z – idish-lardagi sathlar 
farqi. Endi 
1-1
va 
3-3
kesimlar uchun Bernulli tenglamasini energiya yo‘qolishi orqali 
yozamiz: 

---

117 




g
g
g
Z
h
c
c
c
f
2
1
2
2
2
2
1
2
3
2
2
1
2
















(15.29) 
bunda,
 

 
- kesimlar orasidagi ener-giyaning yo‘qolish koeffitsiyenti. 
15.8-rasm. Suv ostida joylashgan kichik teshikdan oqimchaning chiqishi 
Natijada, quyidagi tenglamani olishimiz mumkin: 
gZ
Q
2
0



(15.30) 
Bu tenglama oqimchaning teshikdan suv sathi ostiga chiqishini hisoblash tenglamasi 
deyiladi. 
 
Suyuqlikning idishdagi harakati. Kichik va katta teshiklar haqida tushunchalar. 
Katta teshiklarning gidravlik hisobiga doir amaliy ko‘rsatmalar. 
Teshik orqali suyuqlik oqimining otilib chiqishi natijasida, idishda joylashgan butun 
suyuqlik massasi harakatga keladi. Suyuqlikning idishga kirib kelishi va tezlik kattaligiga 
qarab, idishda suyuqlik har xil harakatlanishi mumkin. 
15.9-rasm. Suyuqlikning idishdagi tezligi 
a) suyuqlik ilgarilanma potensial harakat qilishi mumkin; 
b) aylanma harakat, ya’ni harakatlanayotgan suyuqlikda aylanma harakat-lanayotgan 
sohalar bo‘lishi mumkin.
15.9 va 15.10-rasmlarda oqimning ilgarilanma potensial harakatiga oid harakatidagi 
harakat chiziqchalari ifodalangan 15.9, b va 15.10, b-rasmlarda 
1-1
kesim tik holatda 

---

118 
bo‘lib, yaqinlashishi tezligini 

o 
deb belgilab olsak, to‘liq naporni quyidagicha 
aniqlashimiz mumkin: 
0
2
0
2
2
1
H
g
H
H
l




(belgi) 
(15.31) 
15.10-rasm. Suyuqlikning idishdagi tezligi 
1-1 
va 
S-S 
kesimlar orasida energiyaning yo‘qolishi
 

- tezlik koeffitsiyenti bilan 
baholanadi.
Oldingi bilimlarimizga asoslanib aytishimiz mumkinki, 15.9,a
 
va
 
15.10,b-
rasmlardagi idishda harakatlanayotgan suyuqliklar uchun tezlik koeffitsiyenti 15.9,b- va 
15.10,a-rasmlarga nisbatan kichik bo‘lishi kerak, lekin tezlik unda uncha katta emasligi va 
napor yo‘qolishi asosan teshik yaqinida ro‘y berganligi uchun koeffitsiyentning kattaligi 
deyarli teng deb qabul qilish mumkin. 
Agar teshik kichik bo‘lsa, 

koeffitsiyent kattaligi oqimning harakatiga bog‘liq 
emas. Bunday idishlarda harakatlanayotgan oqim sarfini quyidagi ifoda yordamida 
hisoblash mumkin: 
0
0
2
gH
Q



(15.32) 
Agar 
1-1
kesimdagi oqimning harakatdagi kesim yuzasi 

deb belgilasak, 

 

 

 

4,0
 
 
 
 
(15.33) 
bo‘lganda 
No = N
 
 
 
 
 
(15.34) 
deb qabul qilinishi mumkin.
 
N 
- napor; 

s 
- siqilgan kesimdagi oqimning o‘rtacha tezligi oshishi bilan oshadi, shu 
sababli 
u = f (H)
grafigi 15.11-rasmdagi ko‘rinishda bo‘lishi tabiiydir. 15.1-rasmdan
ko‘rinib turibdiki, 
A 
va
 V 
nuqtalarning chuqurligi har xildir. 

---

119 
15.11-rasm. Suyuqlik oqish tezligining cho‘kish tezligiga bog‘liqlik grafigi 
Shu sababli, 
u
A
va 
u
B
tezliklar miqdori har xildir. 
A
А
gH
u
2



B
A
gH
u
2


(15.35) 
bunda, 
N
A
 
va
 N
V

- 
A va V
nuqtalarning
 1-1 
kesimga nisbatan chuqurligi.
Agar 
N

 

 10D
 
 
 
 
(15.36) 
bunda, 
N

- teshikning yuqori qirrasi chuqurligi; 
D
- teshik diametri bo‘lsa, 
u
A
 
va
u
B
kattaliklari orasidagi farq - 5% dan kichik 
bo‘ladi. 
Endi kichik va katta teshiklar deb atalauvchi tushunchalar bilan tanishamiz. 
quyidagi ikki shartni bir vaqtda kanoatlantiruvchi teshiklar kichik teshiklar deyiladi. 
1-shart. 

0
- yaqinlashish tezligi nihoyatda kichik, ya’ni (15.33) tengsizlik o‘rinli; 
2-shart. 
u
A
va 
u
B
tezliklar deyarli bir - biriga teng.
u
A 

 u
B
,
 
ya’ni (15.36) tengsizlik 
o‘rinli bo‘ladi. 
Bu ikkala shartni inobatga olib, kichik teshik quyidagi vaziyatlarda mavjud bo‘ladi: 
a) Teshik tik devorda joylashib, kesimga gorizontal holatda yaqinlashishida (15.9, a-
rasm), (15.33) va (15.36) shartlar bir vaqtda joylashganda; 
b) Teshik tik devorda joylashgan bo‘lib, 
1-1
yaqinlashish kesimi tik holatda 
bo‘lganda, (15.9, b-rasm) (15.36) shart bajarilganda. Bunda (15.33) shart doimo bajariladi; 
v) Teshik gorizontal tubda joylashganda (15.10-rasm). Bunda (15.33) shart
bajarilib, (15.36) shart mavjud bo‘lmaydi.
Demak, xulosa qilib aytish mumkinki, kichik teshiklarda 

o 
= 0
va No 
= N
shart 
bajarilar ekan. 
Katta teshik deganda esa yuqoridagi ikki shartga bir vaqtda javob bermaydigan 
teshiklar tushuniladi.
Umuman aytganda, bunday teshiklar uchun ham yuqorida ko‘rilgan ifodalar o‘rinli, 
lekin sarf koeffitsiyenti kattaligi har xil bo‘ladi. Buning qiymatini aniqlash uchun ko‘pgina 
hollarda maxsus tadqiqotlar o‘tkaziladi. Shularning ayrimlari natijalarini keltirishimiz 
mumkin: 
1.
Har tomondan oqim siqiladigan teshiklarda, 
65
,
0
0


;
2.
To‘liq siqilmagan oqimlar mavjud teshiklar uchun, 
;
70
,
0
0


3.
Loyqa yotqiziqlarini chiqarishga mo‘ljallanadigan teshiklar uchun:
a) yondan siqilish bo‘lsa,
;
70
,
0
065
0



b) yon tomondan siqilish kam bo‘lsa, 
;
075
70
,
0
0



v) siqilish bo‘lmaganda, 
85
,
0
80
,
0
0



; 

---

120