Uluslararası Türk Dünyası Bilimsel Araştırmalar Dergisi

Uluslararası Türk Dünyası Bilimsel Araştırmalar Dergisi
 
International Journal of Turkish World Scientific Researches
 
 
Harflerin ardından “Fonetika” ana başlığı, şəkilçilərin (eklerin), “ilə” ve “üçün” edatları ile “idi” ve 
“imiş”  takılarının  (sözcük  ile  birleşim  ya  da  ayrı  yazılmaları  durumundaki)  genel  yazım  ve 
sesletim  kurallarının  aktarımı  ile  devam  etmektedir.  Söz  konusu  başlık,  ses  (fonetik)  tahlil 
yöntemi  ile  ses  olayları  ile  devam  etmekte;  kaynak  kitap  içinde  ses  olaylarından  “uyuşmaya 
(assimilyasiya),  ses  artırımına  (proteza),  ses  düşümüne  (eliziya)  ve  ses  yer  değişmesine 
(metateza)” de yer verilmiştir. Kaynak eserin ses olaylarından ses artırımı alt başlığını ünlü ve 
ünsüz  olacak  şekilde  ikiye  ayırdığı  da  tespit  edilmiştir.  “Fonetika”  ana  başlığı,  otuz  beş  (35) 
adetten  oluşan,  bilişsel  anlamda  bilgi  ve  kavramaya  dönük  sınav  soruları  ile  sona  ermektedir. 
“Fonetikadan  İmtahan  Sualları”  başlığı  taşıyan  bölümde  yer  alan  sorulardan  bazılar  şu 
şekildedir: “1. Fonetika nəyi öyrenir? (1. Ses bilgisi neyi öğretir?), 5. Səs və hərf arasındakı fərq 
nedir?  (5.  Ses  ve  harf  arasındaki  fark  nedir?),  14.  Tərkibində  uzun  saitlər  olan  sözlərin 
xüsusiyyətləri haqqında nə bilirsiniz? (14. İçinde uzun ünlü harf bulunan sözcüklerin özellikleri 
hakkında  neler  biliyorsunuz?),  18.  Ahəng  qanunu  nəyə  deyilir?  (18.  Ünlü  uyumu  nedir?),  23. 
Heca nədir və hansı növləri vardır? (23. Hece nedir ve hangi türleri vardır?), 25. Vurğu nədir və 
hansı  növləri  vardır?  (25.  Vurgu  nedir  ve  hangi  türleri  vardır?),  30.  Sonu  ‘q’  və  ‘k’  ilə  bitən 
çoxhecalı  sözlər  haqqında  nə  bilirsiniz?  (30.  Sonu  ‘q’  ve  ‘k’  ile  biten  çok  heceli  sözcükler 
hakkında neler biliyorsunuz?) ...” 
 
Eserin  sonraki  bölümü  “Söz  Varlığı  (Leksikologiya)”  adını  taşımaktadır.  Kaynak  eserin  28-53. 
sayfalarına konumlandırılan bölümde yirmi adet (20) ikinci düzey, beş (5) adet üçüncü düzey ve 
bir  (1)  adet  dördüncü  düzey  alt  başlık  bulunmaktadır.  İlgili  bilim  dalının  tanımıyla  başlanan 
bölümde  sırasıyla  söz  varlığı  türlerine,  örnekler  eşliğinde  sözcük  ve  sözcüklerin  sözlüksel 
anlamlarına yer verilmiş; sözcüğün gerçek ve mecaz anlamları işlenerek gerçek ve isim, sıfat ve 
fiillerden oluşan yan anlamlı sözcüklerin varlığından da ayrıca bahsedilmiştir.   
 
Örnekler  halinde  omonim  (eş  sesli),  sinonim  (eş  anlamlı)  ve  antonim  (zıt  anlamlı)  sözcüklerin 
yanı  sıra  eserde  ümumişlək  sözcüklerle  ümumişlək  olmayan  sözcüklere  ayrıca  odaklandığı 
gözlemlenmiştir.  Ortak  olan  ve  olmayan  sözcükler  şeklinde  ifade  edilebilecek  başlık  dahilinde 
dialekt  sözler  (dialektizmlər/şive  sözcükleri)  ile  terminlere  (terimlere)  yer  verilmiş  ve  söz 
konusu  alt  başlıklar  tanım  ve  örneklerle  desteklenmiştir.  Şiveye  dayalı  sözcüklerin  leksik  ve 
morfolojik ayrımı da eserde ayrıca yer edinmiştir. “Leksikologiya” ana bölümünde kökenine göre 
sözcüklere  detaylıca  yer  verildiği  söylenebilir.  Okur,  yapıt  bünyesinde,  Azerbaycan  diline  yer 
edinen  Türk  kökenli  sözcüklerden  Arapça  ve  Farsçadan  geçen  sözcüklere,  Rusçadan  diğer 
Avrupa dillerinden  göçen sözcüklere  yönelik  örneklere rastlayabilecektir.  Hece  sayısına uygun 
düzenlenen  tablolarda  yazar,  dile  dönük  dil-sözcük  sınıflandırması  yöntemini  işe  koşmuştur. 
Özellikle  Rusçadan  Azerbaycan  Türkçesine  geçen  sözcüklere  dönük  ses  özellikleri  üzerinde 
ayrıca durulduğu da tespit edilmiştir.  
 
Başlık dahilinde neolojizm niteliğinde, dile yerleşmiş yeni sözcüklerin (selfi, twitter, spiker gibi) 
yanı  sıra  köhnəlmiş  (eski)  sözcüklere  de  yer  verildiği  gözlemlenmiştir.  Varlıklara  ilişkin 
Azerbaycan Türkçesinde kullanılan kimi sözcüklerin eski ile yeni söyleyişlerine (mah – ay; aftab 
–  güneş;  çeşm  –  göz,  düş  –  yuxu  gibi)  -arxaizmlər-  de  değinildiği;  geçmişte  kullanıldığı  ve 
günümüzdeki aktif dil haznesinde yer almadığı düşünülen sözcükler (batman, dinar, çarıq, daqqa 
gibi)  -tarixizmlər-  üzerinde  durulduğu  görülmüştür.  Azerbaycan  Türkçesine  dönük  diğer  söz 
varlığı  türleri  -frazeoloji  birləşmeler  (deyimler),  atalar  sözləri  (atasözü)-  de  kaynak  eserde 
aksettirilen  diğer  önemli  başlıklardandır.  Ad  bilimi  (onomastika),  sözcüksel  analiz/inceleme 
(leksik təhlil), çeşitli yollarla gerçekleştirilen söz yaratımları (söz yaradıcılığı) ile sözcüklerin kök 
ve  ek  tahlili  ile  birimlerin  gösterim  şekilleri  eserde  yer  alan  söz  varlığına  dair  önemli 
noktalardandır.  Şəkilçilərin  (eklerin)  növleri  (türlerine)  başlığı  dairesinde  ise  yazar 

---

 
 
128