Universiteti a. A. Pulatov voleybol nazariyasi va
Zamonaviy voleybolning dolzarb masalalari
Yüklə 7,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.5. Zamonaviy voleybolning dolzarb masalalari Voleybol o‘zining hammabopligi, go‘zal o‘yin mazmuni, kattayu-kichik yoshdagi insonlar diqqtini o‘ziga rom qiluvchi, hujum va himoya kombi-natsiyalari bilan nafaqat shahar va tumanlar markazlarida, balki uzoq qishloqlarda, mahallayu- maskanlarda, to‘y va bayramlarda bahs-raqobat, sihat-salomatlik, jismoniy va ruhiy barkamollik vositasi sifatida turli yosh va qatlamga mansub aholi hayotiga kirib bormoqda. Voleybol o‘quv fani va salomatlik manbai sifatida barcha ta’lim muassasalarida o‘quv rejasiga kiitilgan. Ayniqsa, so‘nggi yillarda voleybolni “Umid nihollari”, “Barkamol avlod”, “Universiada”, “Xotin-qizlar spartakiadasi”, “Faxriylar musobaqalari” kabi ko‘p bosqichli va muntazam o‘tkazilib kelinayotgan nufuzli sport tadbirlari dasturidan joy olishi uni geografik chegarasi hamda shug‘ullanuvchilar soni keskin orta borishiga zamin yaratdi. Zamonaviy klassik voleybol XX asr oxirlari va XXI asrdan boshlab o‘zining tabiiy taraqqiyoti tufayli hamda musobaqa qoidalarining keskin o‘zgarishi evaziga yangicha mazmunga ega bo‘ldi. O‘yin qoidalarining tubdan o‘zgarishi nafaqat g‘oiblikka da’vogar jamoalar raqobati bilan belgilanadi, balki ma’lum darajada bozor munosabatlariga ham bog‘liqdir. Ma’lumki, yirik nufuzli musobaqalarni (jahon, Osiyo chempionatlari, Olimpiada va Osiyo o‘yinlari hamda boshqa yuqori reytingli xalqaro turnirlar, Kubok musobaqalari) o‘tkazishda ko‘plab teleradiokompaniyalar, jurnalistlar ushbu musobaqalarni teletranslyatsiya qilish, reportajlar olib borish uchun maxsus akkreditsion talablarni qondirishlari lozim. Agar qayd etilgan musobaqalarda o‘yin shiddati sust bo‘lsa, “kuchli” zarbalar
76
tufayli ochkolar tez-tez olinsa-yu, uzluksiz jarayon tez-tez uzilib, to‘xtash holatlari ko‘p bo‘lsa, musobaqaga bo‘lgan qiziqish so‘na boshlaydi, akkreditsiya bozori chegaralanadi, tomoshabinlar doirasi toraya boshlaydi. Aynan shunday holatlar 1996-98-yillargacha davom etgan. Chunki, eski qoida-larga muvofiq himoya zonalarida joylashgan “kuchli” hujumchilar hujum va yon chiziqlarini bosmasdan, shiddat bilan sakrab, 4- yoki 2-zonalardan zarba berish natijasida “ochko ishlaganlar”. Tananing oyoq va bel qismlarigacha to‘p tegsa, o‘yin to‘xtatilgan. To‘p maydondan uzoqqa tushsa, vaqt ketgan, boshqa to‘p bilan o‘ynash taqiqlangan; to‘p kiritish “yo‘qotilsa”, raqib jamoga ochko beril-magan, kiritilgan to‘p to‘rga tegib o‘tsa, o‘yin to‘xtatilar edi va hokazo. Bunday vaziyatlar o‘yinni tez-tez to‘xtab qolishiga sabab bo‘lib kelgan. Bugungi voleybol qoidalaridagi ko‘plab prinsipial o‘zgarishlar evaziga bunday “to‘xtash” holatlariga barham berildi. Jumladan, o‘yin 3 ta to‘p (bir to‘p o‘yinda, 2 ta to‘p zahirada) “ishtirokida” o‘tkaziladigan bo‘ldi. Yon chiziq bilan hujum chizig‘ining kesishgan joyidan maydon tashqarisi tomon 1,75 m kesim
chiziqlar bilan chegaralandi. Tananing istalgan qismi bilan to‘pni o‘ynashga ruxsat etildi. O‘yin “tay-breyk” tarzida amalga oshirilishi yo‘lga qo‘yildi, ya’ni to‘p kiritish “yo‘qotilganda” ham raqib jamoaga ochko berilishi joriy etildi. “Birinchi” to‘pni qabul qilish yoki uzatishga doir qoidaning “kuchi” keskin yumshatildi, kiritilgan to‘p to‘rga tegib o‘tsa, “to‘g‘ri” deb baholanadigan bo‘ldi. Musobaqa qoidalarining bunday o‘zgarishi o‘yin shiddatini keskin jadal- lashtirdi, o‘yinchilar faolligini oshirdi, tomoshabinlar qiziqishini kuchaytirdi. Alohida shuni ta’kidlash joizki, musobaqa qoidalarining tubdan o‘zgarishi o‘yin mazmunini yanada boyitdi, o‘yin usullarining tamomila yangi avlodlarini vujudga kelishiga asos bo‘ldi. Jumladan, himoya zonalaridan zarba berish diagonal sakrash sifatini o‘zlashtirish zarurligiga e’tibor qaratdi, “libero” o‘yin-chisini ta’sis etilishi himoyani yanada kuchaytirdi, yugurib kelib sakrab to‘p kiritish hujumkorlik sur’atini oshirdi va hokazo. Ushbu o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan yangi o‘yin elementlari, maxsus sifatlar, harakat usullari o‘quv-trenirovka mashg‘ulotlari mazmuniga yangicha yondashish, tarkibiga yangi mashqlarni
77
kiritish va mashg‘ulot-musobaqa birligini ta’minlash muhimligini belgilaydi. Bunday zaruriyat so‘nggi yillarda olingan rasmiy ma’lumotlarga asoslanadi. Chunonchi, jahon voleyboli nazariyasi va amaliyotida o‘zlarining qator fundamental ilmiy tadqiqotlari bilan tanilgan Yu.D. Jeleznyak, T.Ya. Shinulin va O.E. Serdyukovlarning ilmiy kuzatuvlari natijalariga ko‘ra, zamonaviy voleybol borgan sari o‘yin mazmuni jihatidan yangicha texnik usullar, taktik xususiyat va “eskicha” voleyboldan tubdan farq qiluvchi texnik-taktik yo‘nalishlar hisobiga o‘zgarib bormoqda. Yugurib kelib sakrab katta “portlovchi-inersion kuch” bilan to‘p kiritish usulining keng joriy etilishi to‘pni samarali qabul qilish imkoniyatini keskin chegaralab qo‘ydi. Bu esa raqib jamoani maqsadli hujum uyushtirish unumdorligini tushirib yubordi. Birinchi “to‘pni” qabul qilish va uzatish usullariga qoidani deyarli qo‘lla- nilmasligi o‘rtacha shiddatda kiritilgan yoki zarba berilgan to‘pni yuqoridan ikki qo‘llab qabul qilish hamda uzatish usullarini ommalashtirib bormoqda. Himoya zonalaridan hujum zarbalarini keng joriy etilishi 3-zonadan kombinatsion hujum uyushtirish sonini sezilarli qisqartirdi. Agar 1998-yillar-gacha 3-zonadan tashkil etiladigan hujum miqdori 30 foizdan oshmagan bo‘lsa, so‘nggi yillarda bunday hujumlar soni 23 foizga tushib ketdi. Aksincha, 80-yillarda himoya zonalaridan uyushtirilgan hujum zarbalari 9,6- 10% dan ortmagan. Zamonaviy voleybolda esa orqa zonalardan tashkil etilgan hujum zarbalari 20-21% gacha ko‘paygan. Himoya zonalaridan ijro etilgan zarbalarni “to‘siq” bilan bartaraf etish murakkabligi o‘z-o‘zidan ma’lum. Demak, bugungm voleybolda hujum samaradorligi himoya salohiyatidan ustun bo‘lib borayotganligi kuzatilmoqda. Shu bilan bir qatorda zamonaviy voleybolning muhim yo‘nalishlaridan biri yakka, guruh va jamoa tarkibida ijro etiladigan himoya harakatlarining o‘ta faollashuvi bilan
belgilanadi. Birinchi navbatda ushbu vaziyat birinchi
“to‘pni” qabul qilish bilan bog‘liq himoya harakatlari qoida ta’siridan deyarli ozod qilinishi bilan isbotlanadi.
78
To‘siq qo‘yish taktikasi ham talaygina o‘zgardi. 4-zonadan ijro etiladigan zarbalarga qarshi juftlikda to‘siq qo‘yish yakka yoki uch kishilab to‘siq qo‘yishdan ustun bo‘lib borayotganligi ko‘zga tashlanmoqda. Lekin, 3-zonadan ijro etilgan zarbaga qarshi qo‘yilgan to‘siq samaradorligi tamoman boshqasa ko‘rinishga ega bo‘ldi. Chunonchi, 80-yillarda ushba zonada qo‘llanilgan yakka va juftlik to‘siq qo‘yish deyarli bir xil darajada bo‘lgan – 38- 42%, uchlikda to‘siq qo‘yish esa ancha kam miqdorni tashkil etgan (20-22%). Ushbu ko‘rsatkichlardan shu narsa ko‘zga tashlanadiki, zamonaviy voleybolda juftlikda to‘siq qo‘yish miqdori ortganligi, yakka to‘siq qo‘yish kamayganligi qayd etildi. Birinchi temp o‘yinchisi zarbasiga qarshi markaziy o‘yinchiga (3-zona o‘yinchisi) aksariyat 2 va 4-zona o‘yinchilari ko‘mak berishi kuzatiladi. Bunday texnik-taktik chora avvallari kamdan-kam qayd etilgan. 2-zonadan berilgan zarbalarga ham qarshi to‘siq qo‘yish juftlik ustuvorligida amalga oshiriladi. Ayni vaqtda 2-zonada uchlikda to‘siq qo‘yish ulushi ortib bormoqda. Buning asosiy sabablaridan biri, zamonaviy voleybolda to‘p kiritish murak-kabligi va zarbdorligining kuchayganligi to‘pni sifatli qabul qilish va 2-zonadagi “uzatuvchi” o‘yinchiga aniq yetkazish qiyinlashganligidadir. Aniq yetkazilma-gan to‘pni “uzatuvchi” aksariyat hollarda 4-zonaga uzatishga majbur bo‘ladi. Shuning uchun 4-zonadan berilgan zarbaga qarshi 2-zonada uchlikda qo‘yi-ladigan to‘siq borgan sari omalashib bormoqda. Bugungi voleybolda o‘yin samaradorligi turli o‘yin ixtisosligi (amplua)ga ega o‘yinchilarning ijrochilik mahoratiga bog‘liqdir. Jumladan, ikkinchi temp bilan harakatlanuvchi hujumchi birinchi temp bilan harakatlanuvchi hujumchi, uzatuvchi (bog‘lovchi), libero (himoyachi). Jahonning eng kuchli terma jamoalari o‘yinlarini tahlil qilish o‘yin shiddati jihatidan texnik-taktik harakatlarini (TTH) ikki asosiy guruhlarga bo‘lish imkonini beradi. Yuqori o‘yin shiddati bilan ifodalanuvchi birinchi guruhga – yugurib kelib sakrab to‘p kiritish, hujum zarbasi, to‘siq qo‘yish va himoyada o‘ynash malakalari
79
kiritilgan. O‘rtacha o‘yin shiddati bilan ifodalanuvchi ikkinchi guruhga – kiritilgan to‘pni qabul qilish, qo‘riqlash va turli harakatlanishlar kiritildi. Qolgan barcha texnik-taktik harakatlar sekin shiddatli deb belgilandi. Tadqiqot asosida aniqlandiki, bir partiya davomida o‘yin vaziyatini davom ettiruvchi va diagonal harakatlanuvchi hujumchilar hamda “uzatuvchi” o‘yin- chilarning umumiy TTH miqdori 43-50 martani tashkil etdi. Lekin, yuqori va o‘rtacha shiddatli TTH o‘rtasida keskin farq qayd etildi. Masalan, “uzatuvchi” va o‘yin vaziyatini davom ettiruvchi hujumchilarda TTH o‘rtacha shiddat bilan ifodalanar ekan. Diagonal harakatlanuvchi o‘yinchilarda yuqori shiddatli TTH ancha ko‘proq bo‘lib, bir partiyada 20-22 martani tashkil etadi. Birinchi temp bilan harakatlanuvchi o‘yinchilarda TTH nisbati boshqacha ko‘rinish ifodalandi. Jumladan, ushbu ixtisoslikdagi o‘yinchilarda yuqori shid-datli TTH 2 barobardan ortiq bo‘ldi. Buning asosiy sababi, birinchi temp bilan harakatlanuvchi hujumchilar o‘yin vaqtini ko‘proq hujum zonalarida o‘tkazar ekan, himoya zonalarida ularni aksariyat hollarda “libero” o‘yinchilari almashtirishi kuzatildi. Yuqorida qayd etilgan nazariy va ilmiy ma’lumotlar hamda ularning qiyosiy tahlili zamonaviy voleybolning dolzarb yo‘nalishlari va amaliy jihatdan muhim masalalarini ochib berdi. Binobarin, o‘quv-trenirovka mashg‘ulotlarini tashkil etish, mashg‘ulot-musobaqa birligini ta’minlash hamda mashqlarni tanlash va qo‘llashda zamonaviy voleybol xususiyatiga mos texno-logiyalardan foydalanish zarurligiga e’tibor qaratadi. Zamonaviy voeybolda kuzatilayotgan yana bir o‘ta muhim muammolardan biri shuki – bu o‘naqay o‘yinchilar tomonidan ijro etiladigan hujum zarbalari faqat o‘ng qo‘lda, chapaqaylarda esa faqat chap qo‘lda amalga oshirishi yaqqol ko‘zga tashlandi. Bunday holat, shubha yo‘qki, nafaqat texnik-taktik mahorat ko‘lamini toraytiradi, balki yetakchi qo‘l mushaklari va bo‘g‘imlariga katta yuklama tushishiga sabab bo‘ladi, mushaklarning zo‘riqishi, hatto bo‘g‘imlarda jiddiy shikastlanishlarni yuzaga kelishiga olib keladi. Ta’kidlash zarurki, hujum
80
zarbalarini aynan shunday yondashuv asosida surunkasiga ijro etaverish natija-sida 6-10 yil voleybol bilan shug‘ullangan sportchilar mashg‘ulotga yoki musobaqa o‘yinlariga chiqishdan avval o‘z yyelkalarini og‘riq qoldirishga mo‘ljallangan qizdiruvchi “surtmalar” (kapsikam, viprosal, viprotoks va h.k.) bilan ishqalaydilar. Gap shundaki, voleybolga (boshqa sport o‘yinlarida ham) ixtisoslangan sport maktablarining o‘quv-mashg‘ulot dasturlaridan ham, darslik yoki o‘quv qo‘llanmalarida ham hujum zarbalarini o‘ng va chap qo‘l bilan ijro etishga (texnikasi va taktikasini) alohida simmetrik tartibda o‘rgatish, bunday ikki yoqlama zarba berish usullarini muntazam shakllantirib borish choralari joriy etilmagan. Ana shu muammoar barcha ta’lim muassasalari, sport maktab-lari va sport internatlari, hatto klub va terma jamolarda olib borilayotgan voleybol mashg‘ulotlarida o‘z yechimini topmog‘i lozim.
Yüklə 7,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|