Uot 81-116 MÜASİr diLÇİLİKDƏ koqniTİv paradiqmaya dair məHƏRRƏmova mətanət hidayəT qızı
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi yeniliyi
- РЕЗЮМЕ О КОГНИТИВНОЙ ПАРАДИГМЕ В СОВРЕМЕННОЙ ЛИНГВИСТИКЕ Магеррамова М.Г. Ключевые слова
6
üstə qalmamaq, daş-divarı gərmək, daş düşsün, daş kimi düşmək (düşüb qalmaq), daş kimi yatmaq, daş olub quyuya düşmək, daş üstə daş qoymamaq, daşa vursan (daşa dəysə), daşdan keçər, daşa dönmək, daşqalaq etmək (eləmək), daşdan yağ çıxarmaq, daşdan yumşaq, daşdan keçmək, daşdan pul çıxarmaq, daşdan çörək çıxarmaq, daşı dalında gizlətmək, daşı daş üstə qoymamaq, daşı ətəyindən tökmək (atmaq), daşı sıxsa suyunu çıxarar, daşın böyüyündən yapışmaq (böyüyünü götürmək), daşını (bir dəfəlik) atmaq, daşlar dilə gəlir [4, 114]. Göründüyü kimi, bu frazeoloji vahidlərdə “daş” konsepti müxtəlif koqnitiv əlamətləri büruzə verir. Məsələn: daşın zərbə endirmək və müəyyən silah (maddi ya mənəvi) olmaq qabiliyyəti daş
mürəkkəb semantik quruluşa malikdir. Daşın “ölülüyü”, “bərkliyi”, “hərəkətsizliyi”, “keyliyi”, “durğunluğu” və, bəlkə də, digər koqnitiv əlamətləri “insan və durğunluq”, “insan və həyatsızlıq” semantik qəliblərinə uyğun olaraq daşdan çörək çıxarmaq, daşdan pul çıxarmaq, daşdan yağ çıxarmaq, daşdan keçmək frazeoloji vahidlərinin məzmununda reallaşır. Azərbaycan xalqının şüurunda daş küt bir qüvvənin rəmzinə çevrilir. Eyni zamanda daş müqavimət rəmzinə çevrilir, və bu əlamət daşı sıxsa suyunu çıxarar, daş- divarı gərmək, daşın böyüyündən yapışmaq kimi frazeoloji vahidlərdə əks olunur. Əslində, “keylilik”, “bərklik” və buna oxşar koqnitiv əlamətlər daş kimi yatmaq ifadəsində də əks olunur. Daşın universal koqnitiv əlamətini “tikili”, “bina” anlayışı təşkil edir. Bu əlamət daş üstə daş qoymamaq frazeologizmində ifadəsini tapır. Beləliklə də, “daş” konsepti Azərbaycan şüurunda çox mürəkkəb bir hadisə kimi çıxış edir. Kütləvi şüurda konseptləşmə bilavasitə leksik mənanın denotatı ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, denotat əşya haqqında tipik fikirdir. Yəni söhbət milli təfəkkürdən gedir, ayrı-ayrı insanların psixologiyasından yox. Koqnitiv dilçilik dili və mədəniyyəti aktual bir korrelasiya kimi nəzərdən keçirir. Ilkin tezisə görə mədəniyyət parallel olaraq dildə işarələnir. Mədəniyyəti, adətən, mənəvi və maddi mədəniyyətə bölürlər. Mənəvi mədəniyyət mətnlər formasında mövcuddur. Maddi mədəniyyətə gəldikdə, qeyd etmək lazımdır ki, kütləvi təfəkkür maddi mədəniyyət haqqında refleksiya formasında mövcud olan təsəvvürlərlə eyniləşdirir. Məsələn: Azərbaycan xalqının maddi mədəniyyət sərvətlərindən birini Qız qalası təşkil edir. Bu qala haqqında müxtəlif insanların müxtəlif təsəvvürləri var. Real Qalanın obyektiv görünüşü və obyektiv tarixi var. Bunula bağlı emosiyalar mövcuddur və s. Lakin həm Qalanın görünüşü yanlış ola bilər, həm də tarixi. Kütləvi şüurda isə tipik təsəvvür var ki, bu da Azərbaycan xalqına mənsubdur. Əlbəttə, bu tipik təsəvvür Qalanın xarici və daxili görünüşü ilə, Qız qalası ifadəsinin lüğəvi təyini ilə, hamıya bəlli olan ümumi tarixi məlumatlarla müəyyənləşir. Bu informasiya bütövlükdə Azərbaycan xalqının şüurunda və dilində konseptləşir, yəni lüğəvi təyin, ümumi anlayış, siqnifikat mədəni-tarixi informasiya ilə tamamlanır və konsept şəklində dil vahidlərinin emosional (obrazlı) əsasını təşkil edir. Nəticə etibarilə konseptual informasiya kütləvi şüurda təhtəlşüur formasında və səviyyəsində reallaşır. Həmin bu informasiya danışıq situasiyasında aktuallaşa da bilər, aktuallaşmaya da. Əlbəttə, daxili formanın və etimoloji mənanın aktuallaşması ifadənin ekspressiv gücünü artırır. Nəticə etibarilə deyimin kommunikativ effekti artır. Lakin etimoloji məna aktuallaşmaya da bilər. Bu zaman frazeoloji vahid adi işarə kimi çıxış edir və formal qəbul olunur. Koqnitiv dilçilik frazeoloji materialı təsəvvürlərin konseptuallaşması baxımından öyrənir. Və bu baxımdan Azərbaycan dilinin frazeologiyası tədqiqat üçün geniş imkanlar açır. Hər bir yeni elm sahəsinin öz terminoloji aparatı olmalıdır və koqnitiv dilçilik də bu baxımdan müstəsna təşkil etmir. Elmi aparat və terminologiya elmin obyekti və predmeti ilə müəyyənləşir. Aydın məsələdir ki, dilçiliyin hər bir yeni sahəsinin də obyekti dil olaraq qalır. Müasir dilçilikdə koqnitiv paradiqmaya dair
7
Müasir dilçiliyin predmetini dildə əks olunan, öz ifadəsini tapan milli təfəkkür və psixologiyadır. Yeni baxışlar dilin və mədəniyyətin paralel yaranması və inkişafından çıxış edir. Koqnitiv dilçiliyin və, deməli, koqnitiv frazeologiyanın predmetini dildə müxtəlif mərasimlərin izlərini axtarmaq da təşkil edir. Mərasimlərin əsasını məqsədyönlü hərəkətlər sistemində axtarmaq lazımdır. Hərəkətlər öz etimoloji məqsədyönlüyünü itirəndə, formal işarəyə, semiotik hadisəyə çevrilir. Belədirsə, deməli, mərasimlər bilavasitə miflərlə bağlıdır. Mərasim digər tərəfdən ritualla da bağlıdır. Azərbaycan dilində bu iki hadisə çox zəif fərqləndirilir, yaxud heç fərqləndirilmir. Lüğətlərdə ritual da “mərasim, ayin” kimi verilir [5, 3, 94]. Ritual hərəkətlər sistemidir. Ritual çərçivəsində bu hərəkətlər ciddi qaydada və təyin olunmuş ardıcıllıqla yerinə yetirilir. Adətən, ritualın zamanı dəqiq müəyyən olunur. Yəni söhbət ritualdan gedirsə, onun dəqiq vaxtı var. Alimlərin fikrinə görə, ritual kütləvi yaddaşın əsas mexanizmidir ki, bu mexanizm bu gün də insanın həyatını müəyyənləşdirir. Koqnitiv dilçilik mifləri, adət-ənənələri, mərasim və ritualları öz materialı hesab etdiyinə görə dilin müəyyən sahələrini, ilk növbədə, təhlil edir. Aydın məsələdir ki, bu baxımdan atalar sözləri və frazeoloji vahidlər ön plana çəkilir. Atalar sözləri həm frazeoloji vahidlərdən, həm də deyimlərdən fərqlənir. Frazeoloji vahidlər dil vahidləri olaraq, müəyyən adlar sistemini təşkil edir. Bunlar əşya, hərəkət, əlamət bildirirlər və bu baxımdan leksik vahidlərlə sinonimlik münasibətləri yaradırlar.Frazeoloji vahidlər bilavasitə mədəniyyətin izlərini özündə saxlayır. Bu izlər müxtəlif sahələrə aiddir və çox geniş fon informasiyasını mühafizə edir. Həmin informasiya etnik təfəkkürə tanış olan dünyanı əhatə edir. Azərbaycan dilçilində koqnitivizm ümumiyyətlə hələ formalaşmayıb. Lakin Azərbaycan dilçiliyi dünya dilçilik elminin bir qoludur və, deməli, dünya elminin müasir dövrdə predmetini nə təşkil edirsə, Azərbaycan elmini də həmin predmet maraqlandırmalıdır. Əslində elm qlobaldır, material müxtəlifdir. Yəni Azərbaycan dili müasir metodlarla və qlobal məqsədlərə uyğun şəkildə öyrənilməlidir.
məqalənin əsas tədqiqat hədəfidir. Tətbiqi əhəmiyyəti: Ali məktəblərdə dilçilik elmindı koqnitiv paradiqma ilə bağlı tədqiqat işlərində istifadə edilə bilər. ƏDƏBİYYAT 1.
Витгенштейн Л. Философские работы (часть 1). М.: Гнозис, 1994, 612 с. 2.
Маслова В.А. Лингвокультурология. М.: ACADEMIA, 2001, 206 с. 3.
Общее языкознание. Внутренняя структура языка. М.: Наука, 1972, 564 с. 4.
Orucov Ə.Ə. Azərbaycanca-rusca frazeologiya lüğəti. Bakı: Elm, 1976, 248 s. 5.
Rusca-Azərbaycanca lüğət. 1 cild. Bakı: Maarif, 1982, 608 s. 3 cild. Bakı: Gənclik, 1983, 556 s.
О КОГНИТИВНОЙ ПАРАДИГМЕ В СОВРЕМЕННОЙ ЛИНГВИСТИКЕ Магеррамова М.Г. Ключевые слова: структурализм, антропо-центрический, парадигма, камень, когнитивный, национальное сознание В статье говорится о когнитивных парадигмах в языкознании. Делаются выводы о том, что одной из основных задач когнитивной парадигмы является определение национальной особенности основных понятий, формирующих национальный менталитет, и наблюдение за их вербализацией в языке. Потому что, если обратить внимание на естественный язык, то можно заметить что его семантическая система может подвергаться бинарному расколу. В языке существуют определённые концепты, которые в достаточной мере абстрактны и конкретизируются в различных аспектах. Наблюдение за ними –одна из главных задач современного языкознания. Основной целью данной работы является изучение когнитивного языкознания на основе фразеологии и мифологии языка.
Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|