Узбекистон республикаси олий ва урта

3 - r3 - rasm. Bugdoy donining sorbtsiya (1) va desorbtsiya (2) izotermalari. 
Don muvozanatdagi namligining farki 20%dan 80%gacha bo`lgan oralikda 1,2 
- 4 % ni tashkil qiladi. Bu holatga sorbtsiya gisterezisi deb ataladi. 
3.5. Donning issiklikfizikaviy va massaalmashinuv xossalari. 
Aloxida don va umuman don massasi kator issiklikfizikaviy va 
massaalmashinuv xossalariga ega, ulardan saqlash ob`ekti sifatida don uchun 
issiklikutkazuvchanlik, haroratutkazuvchanlik va termonamutkazuvchanlik katta 
ahariyati kasb etadi. 
Issiklikutkazuvchanlik. Don massasining past issiklikutkazuvchanligi uning 
organik tarkibi bilan tushuntiriladi. Don massasi xajmining anchagina qismini 

---

20 
egallagan xavo har yomon issiklik utkazuvchidir. Don massasi issiklikutkazuvchanlik 
koeffitsienti 0,13 dan 0,2 Vt/m*oS gacha tebranadi. 
Don massasi namligining ma`lum miqdorgacha olishi bilan uning 
issiklikutkazuvchanligi har ortadi. Birok umuman olganda issiklikutkazuvchanlik 
pastligicha kolaveradi. 
Haroratutkazuvchanlik. Haroratutkazuvchanlik tadkik qilinayotgan materialda 
harorat o`zgarish tezligi, uning issiklikinertsion xususiyatlarini aniklaydi. Don 
massasi past haroratutkazuvchanlik koeffitsienti bilan baxolanadi va shuning uchun 
katta issiklik inertsiyasini namoyon qiladi. Don massasining haroratutkazuvchanlik 
koeffitsienti 1,7*10-7 dan 1,9*10-7 m2/s gacha bo`lgan oralikda tebranadi. 
Konduktiv 
issiklikalmashinuv 
rejimida 
don 
massasining 
past 
haroratutkazuvchanligi 
kuyidagi 
tajriba 
yordamida 
isbotlangan. 
Past 
issiklikutkazuvchanlikka ega bo`lgan idish (shisha, chinni, yog`onchdan yasalgan) 
uzining 1/3 qism balandligigacha xona haroratli don bilan tuldiriladi. Sungra bu don 
ustiga xuddi shuncha xajmli 85o S haroratgacha isitilgan don har solinadi. Idishning 
bush kolgan ustki qismi har xona haroratiga ega bo`lgan don bilan tuldiriladi. Tajriba 
davomida don massasi haroratini ulchash shuni ko`rsatdiki, kizdirilgan O`RTA 
katlamdan issiklik konvektsiya yuli bilan asosan yuqorigi kavatda joylashgan 
donlarga uzatiladi. Pastki katlamda joylashgan donlar esa sekin va kam darajada ki-
ziydi. 
Ishlab 
chiqarish 
sharoitlarida 
don 
massasini 
saqlashda 
past 
haroratutkazuvchanlik munosabati bilan issiklik yuqori katlamlardan kuyi 
katlamlarga juda sekin tarkaladi. SHuning uchun har uyumning O`RTA katlamidagi 
harorat uzok muddat mobaynida uzgarmay turadi. SHunday qilib, biz yozda 
siloslarda saqlanayotgan donning sekin kizishini kuzatsak (past haroratlar donning 
O`RTA va kuyi katlamlarida saqlanadi), kish kirishi bilan esa donning sekin sovushi-
ning guvoxi bulamiz (yozgi issiklik saqlanadi). 
Don 
massasining 
saqlanish 
nuktai 
nazaridan 
past 
issiklik- 
va 
haroratutkazuvchanlik har ijobiy va har salbiy ahariyatga egadir. 
Past issiklik- va haroratutkazuvchanlikning ijobiy ahariyati shundan iboratki, 
bu narsa to`g`ri tashkil qilingan saqlash rejimida xatto yoz paytida har past haroratni 
saqlab kolishga imkon beradi. Past harorat don massasida kechadigan barcha 
fiziologik jarayonlar (nafas olish, mikroorganizmlar, kanalar, xashoratlar va 
boshqalarning hayot faoliyati)ni sekinlashtiradi yoki tuxtatib kuyadi. SHunday qilib, 
don massasini sovuk yordamida konservalash imkoniyati tugiladi. 
Past issiklik- va haroratutkazuvchanlikning salbiy ta`siri shundan iboratki, don, 
mikroblar, kana va xashoratlarning yashashi uchun kulay sharoit yaratilganda, ular 
aktiv hayot faoliyatini kechirishadi va ajralib chikkan issiklik miqdori don massasida 
saqlanib koladi. Bu narsa uz navbatida haroratning oshib uz-uzidan kizish 
jarayonigacha olib kelishi mumkin. 
Termonamutkazuvchanlik. 
Harorat 
gradienti 
asosida 
namlikning 
harakatlanishiga termonamutkazuvchanlik deyiladi. Bu xodisa natijasida issiklik 
okimi bilan birgalikda namlik don massasining ancha sovuk katlam yoki 
uchastkalariga kuchib utadi. Namlik migratsiyasi jarayoni kuyidagi tajriba yordamida 
namoyish qilinadi: bunda don namunasi kamissiklikutkazuvchi materialdan yasalgan 
kopkogi va tagi bulmagan tsilindr ichiga solinadi. TSilindr shunday urnatilishi 

---

21 
kerakki, bunda uning yuqori qismi issiklik manbaiga ulangan issiklikni yaxshi 
utkazadigan plastinkaga ulansa, pastki qismi esa xuddi shunaka fakat sovuklik 
manbai ulangan plastinka ustiga kuyiladi. Vakt utishi bilan tsilindrdagi donning 
namligi kavatmakavat tekshiriladi. 
Ko`p sonli tajribalar shuni ko`rsatadiki, namlik issiklik okimi bo`yicha 
harakatlangan. Ko`prok namlik tsilindrning sovuk uchi yaqinida joylashgan don 
kavatida tuplansa, tsilindr kizdirilgan qismiga tegib turgan don kavati namligi esa 
kamaygan. 
Namlikning issiklik okimi yunalishi bo`yicha bunday harakatlanishi xatto 
namligi juda kichik bo`lgan don massasida har kuzatiladi. 
Don massasining ayrim uchastkalarida issiklik okimi yunalishi bo`yicha 
namlikning tomchi-suyuklik, ya`ni suv bugining kondensatlanib kuchish holati ruy 
beradi. Bu xodisa ba`zan namlikning 
50...70 % gacha kutarilib donning bukishi va oqibatda kukarishigacha olib 
keladi.