Western caspian
Yüklə 2,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
“Western Caspian” University № 3, 2017 Scientific Bulletin 122 vahidinin) çayıdır, Qaliqaladan çıxır, Adas (سدعلا) nahiyəsinin rustaqı və onun bazarı (هقوس) -mərkəzindən axıb keçməyə davam edir və Dəbillə axır, buradan keçib Mədainlə axır (نيادملاب رمي).” M.J. de Quye Mədainə etdiyi qeyddə bunun heç şübhəsiz Arran olduğunu qeyd etmişdir (Sic sine dubio pro نارلاب) [10, s.89]. Bu elə İbn Rustanın Araz haqqında sonrakı qeydlərində də özünü göstərir və Mədain ifadəsini dəqiqləşdirir: “Araz Qaliqaladan çıxır və Aranla (نارلاب) axır, burada ona Arran çayı (نارا رهن) tökülür. Sonra Araz çayı Varsanla (ناثرو) Bərzəncə keçir və Kürlə birləşdiyi yerə qədər axır. Birləşib Təbəristan (Xəzər) dənizinə tökülür.” Arazla Kürün arasında Beyləqanın (ناقليبلا) olması çox əhəmiyyətli məlumatdır. Ən əhəmiyyətli məqam Arran çayı ilə bağlıdır. Arranın indiki hansı çay olması mənbədən dəqiq bilinmir. Qaliqaladan (Ərzurumdan) Araza axan ən böyük çaylar - Qərbi (Axurian) Arpaçay (başlanğıcını Şirəkdəki Arpa gölündən götürür – 186 km) və Şərqi Arpaçaylar (başlanğıcını Cənubi Göyçə (Vardenis) dağlarından götürür -128 km), Zəngi çayı (Hrazdan, başlanğıcını Göyçə gölündən İrəvanı keçərək – 141 km), Bərgüşad/Bazarçay (178 km – Araza çox az qalmış Həkəriyə qovuşur), Həkəri (155 km) kimi çayların hamısının tarixi Azərbaycan ərazisindən axması onlardan hər birinin Arran çayı olması ehtimalını verir. Lakin, bu çayların arasında Bazarçay/Bərgüşadın Kürlə birləşmə nöqtəsinə yaxınlığı, digər çaylara nisbətlə Dəbildən Kürlə Arazın birləşmə nöqtəsinə qədər olan ərazidə çayın Arranın ortasında olması, onun Arran çay olması ehtimalını daha çox gücləndirir. Aran əhalisinin, Araz ətrafı əhalinin Xilafətin həyatında mühüm yer tutması, xəzərlərlə çox yaxın olması, ərəb-xəzər əlaqələrində mühüm rol oynamaları bir çox mənbədə qeyd olunmuşdur. İbn Fədlanda Bulqar hökmdarı Almışa göndərilən elçilik heyətinin içində demək olar ki, hamısının türk və ya nisbəsinin türklərlə əlaqəli olması (Tigin əl-Türki, Bars əl-Səqlabi, Sevsən (Süsən-R.M.) əl-Rassi [14, s.69] ) Sevsən əl-Rassinin (ىسرلا نسوس) də türklərlə əlaqəli olduğunu düşünməyə əsas verir. Çox güman ki, əl-Rassi nisbəsi bir başa Araz çayı ilə əlaqəli olub və Süsən Arazətrafı bölgələr də daxildir. İbn Rustadakı digər maraqlı qeyd Kür çayı ilə bağlıdır. İbn Rustanın coğrafi biliklərinə görə Kür çayı əl-Landan (نلالا) çıxır. Tiflis (سيلفَتلا) və Bərdədən (ةعذرب) keçir və Təbəristan dənizinə axır [10, s.89]. Bilinir ki, Kür öz başlanğıcını Qarsın Səlim ilçəsindən götürür, buraların isə əl-Lana heç bir aidiyyatı yoxdur. İbn Rustanın dediyi dövrdə Dəryal keçidindən qərbdə yerlə- şən əl-Landa Böyük Liaxvi və Ksani çayları Kürə qovuşurdu. Yəqin ki, bununla İbn Rusta Kürün başlanğıcını Böyük Liaxvi çayı (115 km) və ya Ksani çayı (84 km) ilə götürmüşdür. Məsudi də Kürün Tiflis ölkəsindən və Suğdəbil şəhə- rindən axdığını, daha sonra Bərdəyə keçdiyini, Arazla birləşdiyini, Arazın həm də Varsan adlandığını (ناثرو رحن وه) qeyd edir [11, s.62]. Güman ki, o dövrdə Kür çayının başlanğıcı ərəb coğrafiyaşünasları üçün əl-Landan götürülürmüş. “Western Caspian” University № 3, 2017 Scientific Bulletin 123 Daha sonra İbn Rusta Səfidrud çayı haqqında qeyd edir ki, o Bab-Sisər- dən çıxır, Azərbaycan ölkəsindən keçərək Deyləmdə Təbəristan dənizinə tökü- lür. Şahrud da Səfidruda birləşib Xəzərə tökülən çay kimi qeyd edilir [10, s.89]. Daha sonra İbn Rusta Dünyanı yeddi iqlimə bölür (ةعبسلا ميلاقلاا) [10, s.96]. Xəzər dənizi ilə bağlı tədqiqata maraqlı olanlar dörd, beş, altı və yeddinci iqlimlərdir. Hər dörd iqlimə Xəzər dənizi düşür. Şərqdən başlayıb ( نم ئدتبي قرشملا) Tibet tərəfdən davam edən dördüncü iqlimdən (عبارلا ميلاقلاا) Xəzərin birbaşa adı keçməsə də Təbəristan (ناتسربط), Curcan (Gürgan) (ناجرج), Deylə- min (ملْيَد) adının çəkilməsi ilə Xəzərin cənub sahillərinin dördüncü iqlimə uyğun gəlməsini müşahidə edirik. Bu iqlim də Kipr və Rodos adalarından ( سربق ةريزج سدور و) keçərək Məğrib dənizində bitir (برغملا رهب ىلا ىهتني) [10, s.97-98]. Beşinci iqlim şərqdə yəcuclar ölkəsindən (جوجاي دلاب) başlanır, Xorasan, Xarəzm və daha sonra Azərbaycana (ناجيبرذآ) keçir. İbn Rusta bu iqlimdə Bərdə, Nəşavə (ىوشن), Sisəcanın (ناجسيس) adlarını çəkir. Beşinci iqlim Əndəlüsdən keçib Məğrib dənizində bitir [10, s.98] Şərqdən başlayıb məcuclar ölkəsinə (جوجام دلاب), oradan da Xəzər ölkəsinə (رزخلا دلاب) keçən altıncı iqlim Xəzər-Təbəristan dənizini İbn Rustanın dili ilə deyilsə kəsir (ناتسربط رحب عطقيف) [10, s.98]. Daha sonra Konstantiniyyə (İstanbul) tərəfə və oradan da Məğrib dənizində bitir. Yeddinci iqlim isə yəcuclar ölkəsinin şimalından başlayır, türklərin ölkəsinə (كرتلا دلاب) keçir, Xəzər dənizinin şimal sahillərindən Rum dənizinə keçir, Burcan (ناجرب) və səqaliblərin (ةبلاقص) ölkəsini keçərək Məğrib dənizində bitir. Yeddinci iqlimin arxasında bilinən məskun torpaqların sırasında ( ام اما و هانفرع ىذللا نوكسملا عضوملا مامت ىلا ميلاقلاا هذه ءارو) İbn Rusta Yəcuc ölkəsi, Toğuzğuz ölkəsi (زغزغتلا دلاب), türklərin yeri (كرتلا ضرا), alanların ölkəsi (نلالا دلاب), avarlar (ربلاا) (açıqlamada tatarların (رتتلا) ), daha sonra Burcan və səqaliblərdən Məğrib dənizinə qədər ərazilərin adını çəkmişdi [10, s.98]. “İranşəhr və Savadın sifətləri” bölməsində İbn Rusta Azərbaycan şəhərləri və Xəzər dənizi sahilləri haqqında bir məlumat vermir, əsasən mərkəzi İran əyalətləri haqqında məlumatlar verilir [10, s. 103-105]. Lakin “İranşəhrin qismləri” bölməsində bir neçə ölkə adını çəkməklə burada nəzərdə tutulanın Sasani imperiyasının siyasi bölgüsünün olduğunu, coğrafi cəhətdən isə İran yaylasının nəzərdə tutulduğu müşahidə edilir. İranşəhrin ölkələri (نادلب) bunlar- dır: Xorasan, Sicistan, Kirman, Fars, Əhvaz, Cibal, Azərbaycan, Ərminiyə (inzibati bölgü olaraq), Mosul, əl-Cəzirə, Şam, Suristan (Suriyanın digər adı) [10, s.105]. Cibalda yerləşən həm də ona aid olmayan, lakin, Xorasana da aid olmayan vilayət və şəhərlər arasında Xəzər dənizinə sahili olan Təbəristanın və Curcanın adının çəkilməsi burada qeyd edilməlidir. Güman ki, İbn Rusta “nə Xorasana, nə Cibala aiddir” deyərkən məhz bu iki əyaləti nəzərdə tutub ( امم و ناسارخ نم لا و هنم سيل و لبجلا ىلا بسني) [10, s.106]. Yüklə 2,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|