Western caspian
Yüklə 2,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
“Western Caspian” University № 3, 2017 Scientific Bulletin 126 edilir. Bulqarların hökmdarı Almış (شملأ) adlı şəxsdir və müsəlmandır [10, s.141]. Eyni qeyd İbn Fədlanın səyahətnaməsində də təsdiqlənir [5, s.1-2]. Bulqarların çoxu müsəlmandır və yaşayış məntəqələrində (مهلاحم) məscidləri və məktəbləri, onlarda isə müəzzinləri və imamları (pişnamazları) var. Hətta geyimləri də müsəlman paltarlarına bənzəyir [10, s.141; 9, s.23]. Bu məlumat özlüyündə çox dəyərlidir. Xəzər dövlətinin yanında və ya daxilində bu qədər çox müsəlman türklərin yaşaması, hökmdar səviyyəsində İslamın qəbulu üç məsələyə diqqəti cəlb edir: 1. Güman ki, xəzərlər arasında da İslam kifayət qədər geniş yayılmışdı ki, bu din daha şimaldakı bulqarlar arasında bu cür geniş və rahat yayıla bilmişdi. Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi İbn Fədlanın “Səyahətnamə”sində Bulqar hökmdarı tərəfindən Xəlifə əl-Müqtədirə Abdullah ibn Baştu əl-Xəzərinin elçi olaraq göndərilməsi də bunun sübutlarından biridir. 2. Ərəblərin xəzərlərin dövlətindən şimala keçmədiyini, Xarəzmlə bulqarların arasında oğuzlar və peçeneqlər olduğunu nəzərə alsaq iddia edə bilərik ki, bulqarlar arasında İslam tam dinc, əmin-amanlıq və sülh şəraitində yayılmışdır. 3. Türk dünyasında İslamı ilk dəfə qəbul edən toplumun Qaraxanlılar olduğuna yenidən baxılmalıdır. İlk müsəlmanların xəzərlər və ona tabe olan digər türk xalqları olması versiyası nəzərdən keçirilməlidir. Əlbəttə, bəzi yerlərdə bulqarların xəzərlərdən qismi asılılığı nəzərə çarpsa da, Bulqar hökmdarının oğlu Xəzər xaqanının yanında girov saxlanılsa da Bulqar xaqanının müstəqil xarici siyasət yürütməsi, müdafiə üçün qala tikməsi [14, s.37], qərarlarını sərbəst verməsi onun tam müstəqil hökmdar olduğunu göstərir. Bulqarlar özləri üç hissəyə bölünür: Bərsula (لاوصرب), Əsəğal (لغسا), Bulqar (راكلب) [10, s.141]. D.A.Xvolson Barsulaya verdiyi şərhdə Barsulanın bulqarlardan olub Xəzər dənizi ətrafında yaşadığını və Volqanın mənsəbindən çox uzaqda yaşamadığını qeyd edir və xəzərlərlə əlaqəli tarixi Barsiliyyənin məhz burada yerləşdiyini qeyd edir [9, s.94]. Xəzər torpaqlarının içində Sərir torpaqları yerləşir. Məlik(lərinin) qalası (كلملا ةعلق) çox hündür yerdə-dağın başında yerləşir [10, s.147]. Bu qaladan Xayzana (نازيخ) gedən yol var, onların da Azərnərsə (ىسرنرذا) adlı hökmdarı var. Bu hökmdar üç dinə qulluq edirdi (نايدا ةثلاثب كسمتي): Cümə günü müsəlman- larla, Səbt günü (şənbə günü) yəhudilərlə, bazar günü xristianlarla. Azərnərsə bunu qeyd edilən dinlərin həqiqətini dərk etməkdən ötrü edirmiş [10, s.148]. Bu əlamət onu xəzərlərə yaxınlaşdırırdı. Məsudi “Qızıl yuyulan yer və cəvahirət mədənləri” əsərində qeyd edir ki, X əsrin I yarısında Şəkidə hökmdar Adernerse ibn Hamam idi [7, s.57; 3, s.61]. Şirinbəy Əliyev Məsudidəki Şəki hökmdarı və İbn Rustadakı Xayzan hakiminin eyni şəxs olduğunu qeyd edir [2, s.122]. Çox güman ki, bu şəxs məhz Albaniya-Şəki hakimi Adernerse olmuşdur. Xəzər sahilində olan ölkələrdən (دلاب) biri də Təbəristandır. Təbəristan şərqdən Curcanla və Qumislə, qərbdə Deyləmlə, şimaldan dənizlə (رحبلا) (Xəzər), cənubda Qumisdən sonra Reylə əhatələnib. Uzunluğu Curcandakı Ribat adlanan birinci sərhəddindən Astrabad və Tamis üzərindən ən axırıncı “Western Caspian” University № 3, 2017 Scientific Bulletin 127 Deyləm sərhəddinə qədər əlli fərsəxdir. Eni Qumisin yanından axıb Dənizin (Xəzər) sahillərinə tökülən Səfuhla (حوفس) götürmək olar -müxtəlifdir- bəzi yerlərdə 36 fərsəx, bəzi yerlərdə 40 fərsəxdir [10, s.149]. İki məşhur, bilinən yol vardır: Curcandan çıxmaq üçün istifadə edilən dağ ayaq tərəfdən sol yol və sağ asan yol. Təbəristanda on dörd kurra var: Amul - o qəsəbədir, Səriyə, Məmatir, Turunca, Rubist, Milə, Mərari Kədah (هىدكرارم), Mehrəvan, Tamis, Təmmar, Natil, Şaluş, Ruyan, Kəlar. Təbəristanın Curcanla sərhədində birinci şəhəri Tamisdir [10, s.149-150]. Ora böyük bir yol vardır: Təbəristan əhlindən Cur- cana çıxan və Curcandan Təbəristana gedən vilayətlərə daxil olduqlarını təxmin edə bilmirlər. Ancaq bu yolda dağlardan dənizin içlərinə Acarrdan (رجآ) uzadılmış divarlar var ki, Xosrov Ənuşirəvan (ناورشونا ىرسك) tərəfindən Təbəristanla türklərin və digərlərinin hücumlarının arasına maneə olmaq üçün inşa edilmişdir [10, s.150]. Buradan çıxan nəticə odur ki, Xosrov Ənuşirəvan dövründə, VI əsrdə göytürklər, ağhunlar və Sasanilər arasında sərhəd Təbəristandan keçirdi və Curcan bu dövrdə türklərin əlində idi. “Tamisdə çoxlu insan yaşayır, böyük came-məscidləri, rütbəli başçısı ( دئاق بترم) var [10, s.150]. Daha sonra Səriyə şəhəri, ondan sonra Amul şəhəri gəlir. Amulda min nəfər dəstəsi olan başçı var. Burada Təbəristan xalıları ( شرفلا يربطلا) istehsal edilir” [10, s.150]. Sonra Ruyan gəlir ki, o Təbəristandan olmayıb, fərdi ölkə şəklindədir əvvəllər Deyləmə aid olub [10, s.150]. Deyləm hüdudunda Şəluş adlı şəhər də var ki, orada məscid came və minbər vardır... Buradakı dağ sahildədir və dənizlə əlaqəlidir (رحبلاب ةلصتم) [10, s.150-151]. Orada (İslam) din(in)ə mənsub qövm var, məscidlər tikirlər və Şəluş əhli onlarla evlənirlər. Onlar Deyləmlə Təbəristan valiləri ilə birgə vuruşurlar. Bu şəhərin əsası Məmunun dövründə qoyulmuşdur [10, s.151]. Bu şəhərin dağındakı və onun arxasındakı qövmlər deyləmlilərdir və onlara tabe olmurlar. Kəndləri və dağları Ərminiyə dağları və Bab əl-Əbvabla əlaqəlidir (yəni dağlar oraya qədər uzanır) [10, s.151]. Bu məlumatlarda deyləmlilərin hələ bu dövrdə müstəqil olduğu, hər hansı bir siyasi quruma tabe olmadığını bildirir. İbn Rusta Xəzərin şərq sahilində yaşayanlarla bağlı demək olar ki, heç bir əhəmiyyətli məlumat vermir. Buna baxmayaraq digər mənbələrdə, xüsusilə İbn Fədlanda Xəzərin şərq sakinləri, oğuzlar haqqında geniş məlumat tapmaq olur. Bu mənada İbn Rustada verilən məlumatlar mükəmməllikdən qismən uzaqdır, bir çox hallarda yəqin ki, hansısa mənbədən köçürmədir və mənbə əsas kimi götürülərkən dövrün digər mənbələri ilə araşdırılmalı, müqayisəli-təhlil meto- dundan istifadə edilməlidir. Yüklə 2,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|