121
çıxarılması ola bilər. Azərbaycanın Büdcə Sistemi haqqında Qanunu dörd illik ortamüddətli
büdcə və xərclər parametrlərinin hazırlanmasını nəzərdə tutur. Ötən bir neçə il ərzində onun
həyata keçirilməsində əsas problem strateji xərclərin maksimal həddinin olmaması olmuĢdur.
3.39.
Ortamüddətli büdcə xərclərinin yuxarı həddlərinin müəyyən olunması ilə, strateji
prioritetləĢdirmə daha mənalı olardı, amma yəqin ki, keçmiĢdəkinə nisbətən Prezident
Aparatının daha çox cəlb olunması tələb olunacaq. Təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin
hökumətləri büdcə tərtibatı dövri ərzində xüsusilə böyük xərc təzyiqi ilə üzləĢirlər və
Azərbaycan istisna deyil. Vəsaitlərin paylanması prosesinin nizam-intizama salınması və onu
strateji uyğunluq və səmərəliliyə doğru aparılması məqsədilə ölkənin ən böyük qərarvermə
qurumu büdcə dövrünün erkən mərhələsində cəlb olunmalıdır. Prezident Aparatının cəlb
olunması tələb olunur ki, (i) ortamüddətli xərclərin yuxarı həddlərinin uyğunluğu təsdiq edilsin
(NQGĠUMS və digər vergi və qeyri-vergi gəlirlərinin əsasında) və (ii) büdcə prioritetləri erkən
mərhələdə muəyyən olunsun. Ölkənin yüksək siyasi rəhbərliyinin bu iĢə cəlb olunmasının bir
yolu Prezident Aparatının rəhbərliyi altında yaradılan Ġqtisadi ġura ola bilər. ġura Prezidentə
mütamadi və sistematik Ģəkildə məsləhətlər verə bilər. ġuranın üzvləri BaĢ Nazir, Maliyyə
Naziri, Ġqtisadi ĠnkiĢaf Naziri, Azərbaycan Mərkəzi Bankının Sədri, Azərbaycan Dövlət Neft
Fondunun Ġcraçı Direktoru və Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun Sədri ola bilər. ġuranın üzvləri
strateji məsələlər üzrə Prezidentə məsləhət verə bilər və bu, cari makroiqtisadi tələblərə və
NQGĠUMS tərəfindən nəzərdə tutulan nizam-intizama uyğun olaraq Prezident Aparatına strateji
prioritetlər və xərclərin tarazlaĢdırılmasına dair büdcə prosesinin erkən mərhələsində qərar
verməyə imkan yarada bilər. Illik büdcə prosesinə gəldikcə, Prezident büdcə prosesinin erkən
mərhələsində ġura ilə görüĢdükdən sonra ortamüddətli makroiqtisadi parametrlər üzrə (növbəti
dörd il üçün neft gəlirlərinin xərclər səviyyəsi və xərclərin prioritetləri daxil olmaqla) qərar qəbul
edib, onu təsdiq edə bilər və ġura üzvlərinə sektorlar üzrə xərclərin maksimum həddləri barədə
tövsiyə verə bilər. 2008-ci ilin əvvəlində Makroiqtisadi Komissiyanın yaradılması ilə Ġqtisadi
ġura daha effektiv və əhəmiyyətli texniki dəstəklə fəaliyyət göstərə bilər.
3.40.
XĠĠS, layihələrin qiymətləndirilməsi, büdcənin tərtibi, xarici və daxili audit kimi
xərclərin idarəolunması sahəsində islahatların sürətləndirilməsinə təcili ehtiyac var. XĠĠS-
in yekunlaĢdırılması və layihələrin qiymətləndirilməsi sisteminin formalaĢdırılmasından baĢqa
Azərbaycan büdcə planlaĢdırılması sisteminin islahatlarından da faydalanar bilər. Bu islahatlar
sektoral və qurumlar səviyyəsində ortamüddətli xərclər zərfini (yuxarı həddlərini) müəyyən
etməyə imkan verə bilər (2008-ci ilin PEFA hesabatında göstərildiyi kimi). Hökumət daxilində
maliyyə nəzarəti və audit sistemlərinin yaradılmasına ehtiyac duyulur ki, bunun nəticəsində
effektivlik və qanuna riayət təmin olunsun. Eyni zamanda, büdcə prosesində Milli Məclisin
rolunun və Hesablama Palatasının iĢinin Ģəffavlığına zərurət yaranacaq. Effektiv dövlət
xərclərinin vacib hissəsi tənzimləmədən baĢlayaraq icra olunana qədər müasir, ədalətli və Ģəffaf
satınalma qaydalarına riayət etməkdir.
84
84
Ossowski, Villafuerte, Medas and Thomas (2008) –ın apardıqları empirik təhlil göstərir ki, bir çox ölkələrdə neft
fondları və fiskal qaydalar daha aĢağı qeyri-neft ilkin balansla assosiasiya olunur, lakin bu statistik olaraq
əhəmiyyətli səviyyədə deyil. Eyni zamanda daha geniĢ idarəetmə indeksləri göstərir ki, institusional keyfiyyət daha
yüksək qeyri-neft balansı ilə əlaqəlidir. AraĢdırmada xərclərin keyfiyyətini və fiskal dayanıqlığı təmin etmək üçün
institutlardan, dövlət maliyyəsinin idarə edilməsi sistemlərindən və orta müddətli parametrlərdən istifadə edilməsi
tövsiyə olunur. Bu sistemlər çərçivəsində Neft Fondları və fiskal qaydalar konstruktiv rol oynaya bilər.
122
HaĢiyə 3.4: ƏlaqələndirilmiĢ iqtisadi idarəçiliyin nümunələri
*
Təbii ehtiyatlarla zəngin olan və hətta siyasi baxımdan qeyri-sabitlik tarixinə malik olan ölkələrin də yaxĢı
idarəçilik sisteminin yaradılması imkanları ola bilər. Çili, Malayziya və Ġndoneziyanın təcrübəsi (ən azı Suxarto
hökumətinin birinci onilliyi ərzində) yaxĢı idarəçiliyi dəstəkləyə biləcək bir sıra ümumi amillərdən xəbər verir:
birincisi, əkiz məqsədlər daĢımaq – inkiĢafı sürətləndirmək və iqtisadi və sosial sabitliyi qorumaq; ikincisi, bu cür
məqsədlər üzrə kifayət qədər geniĢ dəstək bazasını yaratmaq; və üçüncüsü, təbii ehtiyatlar hesabına formalaĢan
vəsaitlərin idarəedilməsi üzrə mürəkkəb problemlərlə məĢğul olan siyasətçilər və texniki heyyət arasında yaxın
əlaqəni qurmaq.
Çilidə texniki imkanlar ənənəvi olaraq güclü olmuĢdur. 1970-ci illərin əvvəllərində ölkə həm ciddi makroiqtisadi
qeyri-sabitlik və sosial qütbləĢmədən əziyyət çəkirdi. Allende hökumətinin 1970-ci ildə seçilməsi və 1973-cü ilin
sentyabrında Pinoçetin çevriliĢindən sonrakı müddət xüsusilə ağrılı olmuĢdur; 1973-1975-ci illərdə istehlak
qiymətləri indeksi 3000 faiz artmıĢdır; bundan sonra 1980-ci illərin əvvəllərindən dərin borc böhranı və iqtisadi
tənəzzül baĢ vermiĢdir. ĠĢsizlik səviyyəsi 1982-ci ildə 33%-ə çatmıĢdı. 1990-cı ildə mülki hökumətin hakimiyyətə
qayıdıĢından sonra əvvəlki iki onilliyin ağrılı təcrübəsi ümummilli konsensusun yaranmasına gətirib çıxarmıĢdır
(təbii ehtiyatlar bumundan qaynaqlanan dağıdıcı böhranların və hərbi hökumətin qayıdıĢı üçün zəmin yarada bilən
siyasi qeyri-sabitliyin qarĢısını almaq ətrafında). Nəticədə iqtisadi sabitliyi və dövlət borcunun azaldılmasını
dəstəkləyən geniĢ elektorat formalaĢmıĢdır. Bu konsensusun faydası Çili tərəfindən mis qiymətlərinin spiral Ģəkilli
dəyiĢməsinə cavabında və 2005-ci ildən sonra Mis Stabilizasiya Fondunda kifayyət qədər ehtiyatların
akkumulyasiya olunmasında əksin tapmıĢdır. 2008-ci il üçün xalis dövlət borcunun ÜDM-də çəkisi mənfi 14 faizə
qədər azalmıĢdır. Lakin, bu siyasətlərin qorunub saxlanılması texniki heyətdən seçilmiĢ (seçkilərdə qalib gəlmiĢ)
siyasətçilərlə görüĢmək və ifrat dərəcədə xərclərin mümkün nəticələrini izah etmək üçün davamlı səylər tələb
etmiĢdir.
Ġndoneziya, ən azı Suxarto hakimiyyətinin ilk dövründə ehtiyatlı və çevik makroiqtisadi idarəçilik modelinin digər
nümunəsidir – makroiqtisadi siyasət heç bir fondun olmadığı, qeyri-Ģəffav və hətta fiskal qaydaların pozulması ilə
həyata keçirilmiĢdir. Pinoçetdən sonrakı Çilidə olduğu kimi, Suxarto Hökuməti hakimiyyətə sabitlik Ģüarları
altında gəlmiĢdir. Suxartonun ―idarə edilən demokratiyasının‖ son illəri olduğca qalmaqallı olmuĢdur (―düyü
üsyanı‖ və etnik qarĢıdurmalar daxil olmaqla). 1975-ci ildə baĢ verən Petramina böhranı (milli neft Ģirkəti)
Hökumətin ehtiyyatlılığını gücləndirmiĢ və texniki heyyətə etimadı artırmıĢdır (―Berkeley Mafiyası‖ kimi tanınmıĢ
güclü iqtisadi müĢavirlər komandası)
85
. Bu komanda sübut etdi ki, o, siyasəti formalaĢdırmaq üçün həm ardıcıl,
həm də çevik mövqeyə malikdir. 1974-1981-ci illərin neft bumu ərzində hökumət formal olaraq tarazlaĢdırılmıĢ
büdcə qanununa sadiq qalmıĢdır. Bununla belə, ictimaiyyətə və parlamentə açıqlama etmədən faktiki xərclərin
azaldılmasına bürokratik nəzarət tətbiq olunmuĢdur ki, bunun nəticəsində de-fakto büdcədə profisit yaranmıĢ,
valyuta ehtiyatları isə iki dəfə artmıĢdır. Ġndoneziya xərclər proqramlarını da böyük çevikliklə idarə edirdi. 1981-ci
ildə neft qiymətlərinin aĢağı düĢdüyündən sonra, Hökumət radikal Ģəkildə cavab verərək inkiĢafa yönəldilmiĢ
xərclərinə ciddi dəyiĢikliklər etmiĢ, bəzi layihələri ləğv etmiĢ, subsidiyaları və xərcləri azaltmıĢ və devalvasiyanı
həyata keçirərək real məzənnəni sabitləĢdirmiĢdir.
BaĢqa bir uğur nümunəsi olan Malayziya sosial sabitliyə təhlükə yaradan iki məsələ ilə üzləĢmiĢdir: siyasi
cəhətdən dominant, amma iqtisadi cəhətdən zəif olan əhalinin mövcudluğu və yaxud gəlirlərin ifrat təkrar
bölüĢdürülməsi nəticəsində iqtisadi kollaps. Bu seçimlərin heç biri cəlbedici deyildi. Bu halda, effektiv iqtisadi
idarəetmə və gəlirlərin təkrar investisiya olunması yolu ilə iqtisadi artımı stimullaĢdırmaq və Malaylar üçün
məĢğulluq imkanlarını artırmaq yeganə seçim yolu olmuĢdur.
Təbii ki, Çili, Ġndoneziya və Malayziya tamamilə müxtəlif nümunələrdir, amma onların bəzi oxĢar xüsusiyyətləri
var (sabitliyi qorumaq üçün güclü inad və ehtiyatların idarə edilməsində risklərin yaxĢı qiymətləndirilməsi daxil
olmaqla). Digər oxĢar xüsusiyyət bu ölkələrin qeyri-neft ticari sektorlarında güclü elektoratın olmasından ibarətdir.
Çilidə bu, mis qiymətlərinin aĢağı olduğu dövrdə inkiĢaf etmiĢ bir sıra digər təbii ehtiyatlar ixracatçıları olmuĢdur
(aĢağıya bax). Malayziyada isə qalay və rezin istehsalçıları nüfuzlu olmuĢdur. Ġndoneziyada kənd təsərrüfatı
sektoru bənzər strateji rolu oynamıĢdır, çünki kənd yerlərində gəlirlərin və sosial sabitliyin qorunmasında onun
əhəmiyyəti böyük olmuĢdur. Çili, Ġndoneziya və Malayziyadan baĢqa, Norveçdə balıqçılıq və digər qeyri-
85
Pertiamina Prezidentlə hərbi xidmətdən əlaqəsi olan Ģəxs tərəfindən idarə olunurdu, buna görə də Ģirkətin böhrana
düçar olması zamanı onun səhmlərinin geri alınması 1 milyard ABġ dolları məbləğində vəsait tələb etdi.
Dostları ilə paylaş: |