119
qeyd olunduğu kimi, ötən dörd il ərzində müdafiə, ədliyyə və digər idarəçilik sektorları cari
xərclərdə artımın 46 faizini təĢkil etmiĢdir, amma təhsil və səhiyyə bu artımın yalnız 24
faizindən faydalanmıĢdır. Gələcək illərdə dövlət təhsil və səhiyyəyə daha çox vəsait ayırmaqla
və eyni zamanda müdafiə, ədliyyə və digər idarəçilik sektorlarının ümumi xərclərdə payını
azaltmaqla tədricən bu meyli dəyiĢməlidir.
3.33.
Orta müddətli investisiya ehtiyacları 30 milyard AZN məbləğində hesablanmıĢdır,
hansı ki, növbəti 10 il ərzində ildə 3 milyard AZN (2007 qiymətləri ilə) investisiya
qoymaqla əhatə oluna bilər (2008 daxil olmaqla).
83
Elektrik enerjisi sahəsində tələbin ildə
təxminən 4.7 faiz artması gözlənildiyini nəzərə alaraq, kifayət qədər elektrik enerjisi istehsalı
imkanını qorumaq üçün, 2015-ci ilə qədər illik olaraq 4 milyard ABġ dollarına qədər yeni
investisiyalar tələb olunur. Su layihələri üçün əlavə 3 milyard ABġ dollarının xərclənəcəyi
gözlənilir. Qaz və nəqliyyat Ģəbəkələrinin təkmilləĢdirilməsi üçün daha çox investisiya tələb
olunacaq. Xüsusilə, 2008-ci ildən sonra, tranzit dəhlizləri və Bakının ətrafındakı yollara və
həmçinin regional və yerli yollara investisiyaları (onların 45 faizinin istifadə müddəti bitmiĢdir)
artırmaq tələb olunacaq. Qeyri-neft iqtisadiyyatının inkiĢafı üçün də bir sıra digər investisiyalar
tələb olunacaq, xüsusilə irriqasiya sistemləri, məktəblərin təmiri və tikintisi, səhiyyə məntəqələri
və MK-lərin mənzil təminatı üçün.
3.34.
Gələcək büdcələrə təsirlər. 2005-2008-ci illərdə büdcənin artırılması gələcək büdcə
xərclərinə bir sıra təsirlər göstərir. Birincisi, xərclərin kəskin artırılması Hökuməti neft bumunun
erkən mərhələsindən baĢlayaraq yüksək xərclər ssenarisinə ―bağlamıĢdır‖. Bu dinamika ilk
növbədə maaĢ və transferləri nəzərdə tutur ki, bu da elementar büdcə proqnozlaĢdırılmasına
uyğun olaraq qeyri-neft ÜDM-ə nisbətən sabitlik tələb edir. Eyni zamanda, mal və xidmətlərə
xərclər də əhəmiyyət kəsb edir, çünki onlar Hökumətin irimiqyaslı investisiya proqramının
reallaĢdırılması üçün vacibdir.
3.35.
Gəlirlər tərəfində Hökumət alıcılıq qabiliyyətinin itirilməsindən əziyyət çəkə bilər,
çünki (a) orta müddət baxımından daha aĢağı inflyasiya ―inflyasiya vergilərini‖ azalda bilər və
(b) Azərbaycan özəl sektor üçün daha əlveriĢli siyasət tətbiq etsə vergi bazası ―darala‖ (azala)
bilər. Bir sahədə Azərbaycan qənaət edə bilər ki, bu da enerji subsidiyalarıdır (2008-ci ildən
baĢlayaraq sayğaçlaĢdırma və yığımların artırılması sahəsində irəliləyiĢləri nəzərə alaraq). Fəsil
1-də göstərilir ki, 2008-ci ilin büdcəsinə əlavələri nəzərə alaraq Azərbaycan iqtisadiyyatı çox
güman ki, ifrat dərəcədə qızacaq (overheat). Əgər belədirsə, Azərbaycan ölkəyə xarici valyuta
axınlarını məhdudlaĢdırmalıdır. Absorbsiya qabiliyyətini və idxalı artıran digər siyasət alətlərinin
olmadığı Ģəraitdə Azərbaycan dövlət xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmalıdır (qeyri-neft
ÜDM-ə nisbətən).
E.
Ġ
NSTITUSIONAL STRUKTURLAR
,
BÜDCƏNIN IDARƏ OLUNMASI VƏ XƏRCLƏRIN
TƏSIRININ MAKSIMALLAġDIRILMASI
3.36.
2002-2003-cü illərdəki vacib səylərdən sonra dövlət xərclərinin effektivliyinin
artırılmasına yönəldilmiĢ islahatlar sahəsində məhdud irəliləyiĢ müĢahidə olunmuĢdur.
83
Bu yuxarıda tövsiyə olunan maliyyə senarisinə uyğundur.
120
2005-2008-ci illər ərzində Azərbaycan xərclərini dörd yarım dəfə artırsa da, xərclərin effektiv
idarəolunması sistemi kimi vacib komponent qurulmamıĢdır. Xərclərin sürətlə artırılması
məhdudlaĢdıqca bu kimi sistemlərin əhəmiyyəti artır. Azərbaycanın Xəzinədarlıq Ġnformasiya
Ġdarəetmə Sistemi (XĠĠS) altıncı ildir ki, yaradılmaqdadır, investisiyaların qiymətləndirilməsi
sistemi isə hələ hazırlanma mərhələsindədir. 2008-ci il PEFA araĢdırması Azərbaycandakı
sistemi büdcə xərclərinin icrası sahəsində kifayət qədər yüksək qiymətləndirmiĢdir, lakin
prioritetləĢdirmə və orta müddətli investisiya büdcəsinin hazırlanması sahəsində çatıĢmazlıqların
olduğunu göstərmiĢdir. 2008-ci ilin CPAR hesabatı cari dövlət satınalma sistemində subyektiv
qərar vermək üçün çoxlu imkanların olduğunu vurğulayıb (xüsusilə məhdudlaĢdırıcı satınalma
praktikasının tətbiqi, tender iĢtirakçılarının sayının məhdudlaĢdırılması, qeyri-səmərəli
mərkəzləĢdirilmiĢ qərar qəbul etmək proseduru).
3.37.
Azərbaycan hökuməti büdcəyə daha çox strateji məzmun əlavə etməlidir – beĢ
yaxud on illik ətraflı strateji çərçivə sənəd faydalı olardı Azərbaycanın ölkənin orta və uzun
müddət baxımından inkiĢafı ilə bağlı baxıĢları kifayyət qədər çoxdur və onlar vəsaitlərin
mənbəyi baxımından uzlaĢdırılıb. Bu baxıĢlar Neft və Qaz Gəlirlərinin Ġdarə Olunması üzrə
Uzun Müddətli Strategiyada (NQGĠUMS), Yoxsulluğun Azaldılması və Ġqtisadi ĠnkiĢaf üzrə
Dövlət Proqramında (YAĠĠDP 2003-2005 və YAĠĠDP II 2008-2015) və Regionların Sosial-
Ġqtisadi ĠnkiĢafı üzrə Dövlət Proqramında (RSĠĠDP 2004-2008) əksini tapıb. Bu proqramlardan
ortaya çıxan baxıĢlar Fəslin 2-də göstərilib. Proqramlarda müəyyən olunan məqsədlər
Azərbaycana daha yaxĢı xidmət edər, əgər (i) məqsədlər vahid strateji sənəddə icmallaĢdırılsa
(layihələr üzrə təfərrüatlı olmaq vacid deyil, lakin fəaliyyətin ümumi istiqamətləri və
prioritetlərin maliyyələĢdirilməsi məsələləri müəyyən olunmalıdır), (ii) BXĠ-lər və özəl
investisiyalar daxil olmaqla maliyyə məqsədləri və büdcə öhdəlikləri sənədə daxil edilsə və (iii)
vahid sənəd Prezident tərəfindən təsdiq olunsa və bütün Dövlət Proqramlarının istinad sənədinə
çevrilsə (strateji prioritetlər və maliyyə hədəfləri göstərilməklə). Büdcə vəsaitlərinin
xərclənməsinin effektivliyi barədə Hökumətlə ictimaiyyət arasında müzakirələrin yaradılması
məqsədilə hökumət və ictimaiyyətin fikirlərini nizam-intizama salmaq üçün maliyyə
məhdudiyyətlərinin tətbiqi yeganə yoldur. Xərclərin prioritetləĢməsi tələb olunarsa, qlobal
böhran zamanında gücləndirilmiĢ əlaqələndirmə xüsusilə dəyərli olacaq. Yuxarıda göstərilən
misallar ona dəlalət edir ki, hətta ciddi hökümət səylərinə baxmayaraq inkiĢaf nəticələrinin hasil
olmasında təsisat xarakterli sıxıntılar olur və onların çözülməsi üçün yüksək səviyyəli
əlaqələndirməyə ehtiyac var. Bir çox Avropa, Asiya və Latın Amerika ölkələri bütünlüklə
hökümət üçün orta müddətli prioritetləri və əsas siyasətləri (və bəzən maliyyələĢdirməni) özündə
ehtiva edən bir mövzu üzərində qurulmuĢ vahid bir sənədin olmasının faydasını görüblər. Belə
bir çərçivə sənəd daxilində sektor üzrə strateji planlar (yaxud Dövlət proqramları) hazırlanır və
prioritetləĢdirilir.
3.38.
Azərbaycan NQGĠUMS-in icrasını gücləndirmək məqsədilə fiskal qaydadan istifadə
edə bilər ki, bu da neft gəlirlərinin xərcləməsinə DG yanaĢmasının tətbiqilə həyata keçirilə
bilər. Təbii ki, proqramların iĢlənməsi və icra olunmasının səmərəliliyi neft gəlirlərinin istifadə
olunmasında yalnız sərt büdcə mədudiyyətlərinin tətbiqilə təmin oluna bilər. Bu NQGĠUMS-lə
bağlı Prezident Fərmanına əlavə və dəyiĢiklik etmək yolu ilə edilə bilər ki, orada orta müddət
dövründə neft gəlirlərindən xərclənə bilən maksimal məbləğ göstərilsin (müəyyən dövrdən sonra
neft ehtiyatları və yeni neft qiymətləri haqqında məlumata əsasən xərclərin maksimal həddi
yenidən nəzərdən keçirilə bilər). NQGĠUMS-in gücləndirilməsinə yönəldilmiĢ digər yanaĢma
NQGĠUMS haqqında yeni və yaxud yenidən baxılmıĢ Fərmanın müzakirə üçün Milli Məclisə
Dostları ilə paylaş: |