137
sektorun idarəçiliyi altında beĢ illik müqavilə əsasında fəaliyyət göstərir (lakin aktivlər
Azərenerjiyə məxsusdur). Naxçıvanda ayrıca paylayıcı Ģirkət fəaliyyət göstərir. Enerjinin
istehsalı seqmentində istehsal gücünün artırılması məqsədilə, hökumət müstəqil
enerji
istehsalçılarının (MEĠ) cəlb edilməsi ehtimalını nəzərdən keçirir.
4.20.
Lakin ciddi strateji məsələ öz həllini tapmalıdır. Enerjinin paylaĢdırılması istisna
olmaqla, sektorun strukturu ilə bağlı hökumətin planları (dövlət və özəl sektorları arasında
vəzifələrin bölgüsü, özəl iĢtirakçıların nə dərəcədə cəlb olunması, sahiblik və idarəçilik
praktikası) nə sektorun iĢtirakçılarına, nə də ictimaiyyətə dəqiq çatdırılmır. ―Azərenerji‖ ASC-
nin gələcək rolu da qeyri-müəyyəndir. Bütün seçimlərin açıq olması görünür, və, o, milli ötürmə
Ģirkəti və ya istehsal Ģirkəti ola bilər, ya da enerjini istehsal edən və ötürən və mümkün ki, MEĠ-
lərdən əlavə enerjinin alan milli qurum qismində qala bilər. Azərbaycan, həmçinin, Cənubi
Qafqaz, Rusiya, Türkiyə və Ġran arasında enerji ticarəti imkanlarını nəzərə alaraq, öz regional
potensialını araĢdırmaq imkanına malikdir. Hökumət regional enerji bazarının inkiĢafında
ölkənin rolu və ―Azərenerji‖ ASC-nin bu münasibətdə mümkün iĢtirakı ilə bağlı vacib strateji
qərar qəbul etməlidir.
4.21.
Tənzimləmə funksiyaları Ġqtisadi ĠnkiĢaf Nazirliyi, Tarif ġurası və “Azərenerji”
ASC arasında bölüĢdürülmüĢdür, lakin dəqiq müəyyən edilməmiĢdir (xüsusilə də
potensial özəl elektrik enerjisi istehsalçılarından elektrik enerjisinin alıĢı saziĢlərinin idarə
edilməsi ilə bağlı) - bu da, öz növbəsində, strateji qərarın verilməsindən sonra ən yaxĢı
Ģəkildə müəyyən edilə bilər. Hal-hazırda, Azərbaycanda müstəqil tənzimləyici qurum mövcud
deyil. Həmçinin, potensial özəl enerji istehsalçıları ilə enerjinin alınması müqavilələrini idarə
edəcək qurumla bağlı konsensus yoxdur.
Ümumiyyətlə tövsiyə olunur ki, paylama Ģirkətlərini və
enerji istehsalçılarını birbaĢa əlaqələndirən daha çox bazar yönümlü enerji strukturu yaradılsın
(Azərbaycanın vəziyyətində yəqin ki, uzun müddətli perspektivdə). Özəl sektorun daha çox cəlb
olunması üçün hökumət tərəfindən müəyyən müdaxilələrin tələb oluna bilməsinə baxmayaraq,
bu cür müdaxilələr müvəqqəti xarakter daĢımalıdır. Ġlkin müqavilələrin müddətinin bitməsindən
sonra müstəqil tənzimləyici tərəfindən bazar prinsiplərinə əsaslanan tənzimləməyə qayıtmaq
tövsiyə olunur. Lakin hökumətin bu yanaĢmanı tətbiq edəcəyi özünü aydın təzahür etdirmir.
Hökumətin sektor üçün biznes modelə sadiq olmaması investisiyalar və idarəetmə ilə bağlı ciddi
qərarları ləngidir və hökumət üçün həddindən artıq yüksək fəaliyyət və maliyyə risklərini
yaratmağa davam edir.
4.22.
Elektrik enerji sektorunda müəyyən
maliyyə məsələləri son zamanlar tariflərə
dəyiĢikliklərin edilməsi və sayğaclaĢdırma
səyləri hesabına həll olunub. Elektrik enerji
tariflərinin
məsrəfləri
ödəyən
səviyyəyə
çatması və ya yaxınlaĢması müĢahidə olunur.
Fiziki Ģəxslər üçün elektrik enerji tarifi 2007-
ci ilin yanvar ayında üç qat qaldırılıb (Cədvəl
4.8). 2007-ci ilin noyabr ayında Bakı və
Sumqayıt Ģəhərlərində sayğaclaĢdırma 100%-ə, və ölkənin qalan ərazilərində ona yaxın
səviyyəyə çatıb.
Cədvəl 4.8: Azərbaycanda Enerji Tarifləri, 2006–07
(AZN bir kV saat üçün AZN)
Mənbə: Tarif ġurası.
2006
2007
Artım
(%)
Fiziki Ģəxslər
0.0192
0.0600
212.5
Ġsteshsal
-
0.0260
0.0600
130.8
Ticarət və xidmətlər
0.0600
0.0600
0.0
138
4.23.
Buna baxmayaraq, mövcud məsrəflərlə sektorun davamlı olmasını gözləmək olmaz,
bunun üçün yığımın 100%-ə yaxın səviyyəyə qaldırılması tələb olunur. Hökumət tərəfindən
transferlərin
ayrılmasına
müvəqqəti
olaraq
ehtiyac
yaranmasa da, prinsip etibarilə
potensial
iqtisadi
kəsirlər
paylama
Ģirkətlərinin
―Azərenerji‖ ASC-yə və ya
―Azərenerji‖ ASC-nin ARDNġ-
ə borclarının yığılmasında və ya
baĢqa cür təmir və istismarla
bağlı zəruri investisiyaların
gecikdirilməsində
gizlənəcəkdir.
Paylama
Ģirkətlərindən – faktiki olaraq
müĢtərilərdən – yığım artırılır. Topdan satıĢ enerji haqlarının yığımı 2005-ci ildəki təxminən
46%-dən 2007-ci ilin sentyabr ayında təxminən 53%-ə (Cədvəl 4.9) qalxıb və 2008-ci ildə onun
ciddi artması görünür. Lakin, yığım hələ də qeyri-məqbul aĢağı səviyyədədir və elektrik
enerjisini paylaĢdıran Ģirkətlərin, və, həmçinin, ―Azərenerji‖ ASC-nin maliyyə davamlılığını
təhlükə altına qoyur. Kommersiya və texniki effektivliyin artırılması, və eyni zamanda gələcəkdə
lazımsız qiymət artımının məhdudlaĢdırılması zəruridir. Xüsusi qeyd olunmalıdır ki, mövcud
tarif yoxsul ev təsərrüfatları üçün ağır yükdür və səmərəli sosial müdafiə sisteminin vacibliyini
artırır. Azərbaycanda Alıcılıq Qabiliyyətini Pariteti metodu əsasında adambaĢı ÜDM-ə nisbətən
elektrik enerjinin qiyməti Baltik ölkələri və Bolqarıstandakı eyni göstəricidən yüksəkdir. Həmin
ölkələrin bəziləri beynəlxalq enerji qiymətlərinin artırılmasını tariflərində hələ ki, nəzərə
almayıblar. Lakin aydındır ki, Azərbaycanın elektrik enerji qiymətləri artıq regionda ən aĢağı
qiymətlər arasında deyil.
4.24.
Elektrik enerjisinə tələbin idarə olunmasının gücləndirilməsi 2007-ci ildən
baĢlayaraq izafi enerji istehsalının azalmasına təsir göstərmiĢdir. Nəzarət olunmayan
ödəməmələr və ya aĢağı enerji tarifləri səbəbindən elektrik enerjisi ifrat istehlak olunmuĢdur.
Daha yüksək enerji tariflərini və ümumi sayğaclaĢdırmanı nəzərə alaraq, müĢtərilər enerjidən
daha rasional istifadə etməyə məcburdurlar. Hazırkı yanaĢma digər infrastruktur sektorlarına da
tətbiq olunmalıdır.
4.25.
Bu müsbət nəticələrin davamlılığını təmin etmək üçün, bir sıra islahat proqramı
daha da gücləndirilməlidir. Məsrəfləri ödəyən səviyyəyə çatdırılmaq üçün elektrik enerji
tarifləri üç qat qaldırılıb və demək olar ki, hər yerdə sayğaclar quraĢdırılıb. Lakin ilk növbədə
pərakəndə və topdansatıĢ enerji haqlarının yığımının demək olar ki, 100% səviyyəsinə
çatdırılması sektorda gələcək islahatların davamlılığının təmin edilməsi üçün ən təcili və
fundamental Ģərtdir. Paylama Ģirkətlərindən enerji haqlarının yığılması tədricən artır, lakin əksər
ərazilərdə 50-60% səviyyəsində qalmaqdadır. Ġkincisi, Azərbaycan enerji hasilatına külli
miqdarda dövlət vəsaitini xərcləyib. Lakin həm faktiki investisiyalar, həm də təkmilləĢdirilmiĢ
ödəniĢ-stimul mexanizmləri vasitəsilə sektor üçün böyük potensiala malik olan paylama
seqmentində səmərəliliyin artırılmasına da yüksək önəm verilməlidir. Bu baxımdan ötürmə
sisteminin yenidən qurulması və SCADA/EMS sisteminin tətbiqi əhəmiyyət kəsb edir. Sumqayıt
və ġəki Ģəbəkələrindən nümunə götürərək, enerjinin paylaĢdırılmasına özəl sektorun cəlb
Cədvəl 4.9: PaylaĢdırma Ģəbəkələrinin elektrik enerji tarifinin
yığılması səviyyəsi, 2005–07 (%)
Mənbə: Azərenerji.
2005
2006
2007
Sep.
Cəmi
45.8
35.3
52.5
Barmek
52.2
8.4
Bakı elektrik Ģəbəkəsi
52.6
60.6
Sumqayıt elektrik Ģəbəkəsi
57.3
36.3
Baiva
34.1
24.2
Azərenerjinin
digər sahələri
55.3
61.0
Naxçıvanın elektrik Ģəbəkələri 38.5
47.2
63.1