Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Yüklə 3,33 Mb.
|
VALEH-ZƏRNİGAR Bismillah irrəhmanir rəhim! Bütün oxucularıma salamlar olsun! Qarayazılı aşıq Alxan deyir ki: Hez bülbüllər nalə zəkməz, düşməni xar olmasa Bəzirganlar mətah azmaz, yaxşı bazar olmasa. Axtarıram ləl mədənin, mənəm onun sərrafı, Qara daşda nə qiymət var, ləli-güvhər olmasa.
Axsamışam, büdrəmişəm, qəmnən hasar hürmüşəm. Üz başıma zox gəlifdi, təcrübəmdə gürmüşəm, Dostun səndən kənar gəzər, cibində var olmasa. Qayda budu qəlvi dağın başı cisgin dumandı, Aləmə sirrim gizlindi, xaliqimə əyandı. Vəsv eliyir aşıq Alxan, zaman-güzəl zamandı Yaşamax zox asand oluf, mərdimazar olmasa. Bəli, sizdərə xəvər verəjəm kezmiş əyyamlardan, sabiqəl düvrannan. Güzəl Qarabağın Abdal Gülab23 kəndinnən. Abdal Gülab kəndi həqiqətən də Qarabağın ən güzəl, səfalı yerlərinnən biriydi. Bu vilayətdə yaşayannar, yaradannar zox olufdu. Uzun zaman bu eldə aşıx Valeh yaşıyıf, yaradıf. Mükəmməl ustad oluf, aşıqlar bağlıyıf, məclislər yola salıf. Üzünnən sonra zoxlu xəzinəsi qalıf, küliyyat qoyuf gedif. Bir də ustadlarımızın dilində, sinəsində aşığın “Valeh-Zərnigar” dastanı qalıf. Aşıx Valehin başına gələn məcaralardan, maraxlı hadisələrdən, ustadım Aşıx Alxan Qarayazılıdan nə təhər eşitmişdim, elə də zatdırajam, inşallah. Allah bütün ustadlarımıza, o cümlədən ustadım Aşıx Alxana irəhmət oxuya-oxuya gütürək gürək Valeh babamızın başına nələr gəlif, bizdən nə eşidəjəksiniz?! Aşıx Valeh Aşıx Məhəmməddən, Aşıx Baqıdan, Aşıx Güllüdən dərs alannan sonra təxminən on səkkiz-on doqquz yaşlarında aşıxlığa başdadı. El-oba Valehi zox irəli zəkdi, zox sevdilər onu. Aşıx Valeh hələ zox cavan olmağına baxmıyarax, məclisdərdə üzünü zox şirin bir sənətkar kimi, danəndə bir ustad kimi aparerdı. Günnərin bir günü Valehi gənə də Qarabağın şen olmuş kəndlərinin birinə toya dəvət elədilər. Valeh bu toyda oxuyan vaxtı Səmənd adında bir aşıx da gətirdilər məclisə. Aşıx Valehnən baravar aşıx Səmənd də məclis aparası oldu. Bu toyda Aşıx Valehin sənətkarlığına, toy aparmasına heyran qalan Aşıx Səmənd, Aşıx Valehin ustatdığına vuruldu. Valehdən xahiş elədi ki, bu günnən barabar aşıxlıx eləsinnər. Valeh irazı oldu, Aşıx Səməndin təklifini irazılıxnan qarşıladı. Ancax Aşıx Səməndin bir xasiyyəti var idi. O, Aşıx Valeh kimi düyüldü. Təkəbbürlük var idi onda. Üzünü bəyənmək, üzünə vurqunnux var idi onun xasiyyətində. Guya bu hamıdan artıx sənətkardı, guya bu hamıdan zox bilən aşıxdı. Ancax bərkə-boşa düşməmişdi. Eli-obanı var olsun, elin məclislərinə dəvət alerdı, elnən dolanerdı, elin arasında gəzerdi. Bir nezə toyu barabar kezirənnən sonra Aşıx Valeh Səməndi üz kəndlərinə dəvət eliyəsi oldu. Dedi: – Aşıx Səmənd, Abdal Gülabda bir nezə toyum var, gəl gedək həmən toyları da barabar yola salax. Aşıx Səmənd bu təklifdən zox xoşhal oldu, Aşıx Valehə irazılığ elədi. Üz qoydular Aşıx Valehin kəndinə – Abdal Gülaba. Yol uzunu Abdal Gülaba doğru sühbət eliyə-eliyə gəlməkdə olsunnar, sizə kimnən xəvər verem, o vaxtın 12, 14, 15 yaşına zatmış uşaxlarınnan. Bu uşaxlar züldə kimi üz kezisini, kimi inəyini, kimi qoyun-quzusunu otarer, güdürdülər. Qışın son ayıdı, havaların sərt vaxtıdı. Uşaxlar bir 10-12 nəfər olardılar. Bunnar gürdülər ki, yolnan iki aşıx gəlir. Buların izində bir kezəl də var idi. Kezəl Məmməd deyərdilər adına. Kezəllər də cürbəcür olor. Ustaddar bunnarın adını zox sadalayardılar. Ancax mən bunnarın iki-üzünü yaddaşımda saxlamışam. Bulardan biri – Daz kezəldi. Bu kezəllərin deyəllər başının ortası kezəl olur, qabağı tüklü olur. İkincisi – Qaz kezəl. Deyəllər bu kezəlin başının hər yerində tük olor, amba zox seyrək-seyrək bitik olor. Bir də var Xondu kezəl, təmiz başı tüksüz olor. Ancax gün dəyəndə elə parıldıyır ki, elə bil ləmpə kimi, qarannıx otağa işıx sazer. Bir də var Noxudu kezəl. Belə kezəlin başının tükü seyrək olor, həm də orda-burda noxud kimi dənə-dənə olor. Belə aybacar (eybəcər E.M.) şəklində. Kezəl Məmməd həmən noxudu kezəllərdən iydi. Deyəllər kezəllər zoxbilmiş, zoxbilici olorlar. Məmməd də o zoxbilmişdərdən iydi. Aşıxlar uşaxlara yaxınnaşar, yaxınnaşmaz Kezəl Məmməd dedi: – Ay uşaxlar! Dedilər:
– Nədi? Kezəl Məmməd dedi: – Siz nə deyirsiniz, gələn aşıxları bağlıyıf sazdarını əllərinnən alımmı? Dedilər:
– Ala bilirsən al, kimdi sənin qavağına duran. Kezəl Məmməd dedi: – Onda deyin gürüm oların sazdarını alsam, mana nə verərsiniz. Uşaxlar dedilər: – İrəhmətdiyin oğlu, bu zülün ortasında nəyimiz var ki, sana verək. Bajarığın var sazdarını al, sonra nə istəsən üyə qayıdanda verərik. Kezəl Məmməd dedi: – Hez elə şey yoxdu, əyər aşıxları bağlıyıf sazdarını alsam, hamınızın heybələrinizdə gətirdiyiniz yeməklərinizi alajam. Bir süznən, irazılaşdılar. Aşıxlar gəlif zatdılar. Uşaxlarnan salamlaşdılar, uşaxlar “əleyk” aldılar. – Ay uşaxlar, bərəkətdi olsun. – Ay aşıxlar, zox sağ olun. Kezəl Məmməd irəli duruf dedi: – Aşıxlar, mən bu uşaxlarnan mərc gəlmişəm ki, sizin sazdarınızı alajam, əvəzində də onnar bu günkü zürəklərini mana verəjəklər. Əgər siznən deyişif sazdarınızı almasam, bu gün ac qalajam, zünkü nənəm bu gün zürək qoymuyuf. Dedi: – Əyə, niyə qoymuyuf? Kezəl dedi: – Yoxdu, nədən qoysun. Mən də indi burda üz məharətimi güstərif, bu uşaxların zürəyini əlinnən alajam. Aşıx Səmənd irəli duruf dedi: – Əyə, nə məharətdi, güstər gürək. Kezəl dedi: – Aşıx, adın nədi? Dedi: – Səmənd. Kezəl dedi: – Səmənd ata deyəllər, bir adam adı yoxmuydu sana vereydilər? Yaqin sənin adın Səmətdi, Səmənd düylü. Aşıx Səmənd dedi: – O sənnik düylü. Sualını ver, gürək nə deyirsən? Kezəl dedi: – Aşıx, zox ütələnersən, qorxoram bilmiyəsən. Gütürüf gürək Aşıx Səmənddən nə soruşdu. Aşıx, bu gün adnadı, İşlər oandınadı. Su suya kürpü salar, Tap gürüm adı nədi? Səmənd xeyli fikirləşənətən Aşıx Valeh o yandan dilləndi ki, a Səmənd, buz kimi niyə dondun? Kezəl Məmməd annadı ki, Aşıx Səmənd deyəsən zətinlik zəker cavab verməyə. Səməndin Aşıx Valehə ajığı tutdu, dedi: – Uşax bir yannan, sən də bir yannan, üstümə nə tüşüfsən, bu cəfəngiyyat süylüyür, sən də mana irad tutuf kezələ kümək durorsan. Kezəl dedi: – Aşıx, yaxşı, eybi yoxdu, bunu bilmədin. İndi ikinci sorğuma cavaf ver gürək: Bu gün adnadı, İşlər avandınadı. Üküzümü bir inək doğuf, Tap gürüm adı nədir? Aşıx Səmənd dedi, əyə, yekə oğlansan, üküz də inəyi doğarmı? Bu vaxtı Valeh kezəlin üzünə baxıf qımışdı. Onda Kezəl gütürüf üzüncü sorğuyu, yanı qıfılbəndi soruşdu. Dedi: Mən aşığam, yüyürər, At atdanar, yüyürər. O nədi ki, ay aşıx, Cavannıxda oturar, Qocalıxda yüyürər. – Ə, irəhmətdiyin oğlu, sən də elə süz deyirsən, “belə hoppandı”, “elə tullandı”. Bu vaxtı Valeh dedi: – Ay Səmənd, kətiyən koması kimi niyə dığırranersan? Valehin bu süzünə Səməndin elə ajığı tutdu gəl gürəsən. Dedi: – Valeh, bü günnən sənnən mən irasdaşsam, salam verif – salam alsam, mənim zatım-südüm belə-belə olsun. Valeh Səməndin koolunu alanatan Səmənd sazını da küynəyinə salıf “asta qacana o güy imam qənim olsun” – deyif güzdən itdi. Başını dündərif hez geriyə də baxmadı. Uşaxların fışqırığı, Kezəlin qaqıltısı bir yana, Səmənd laf üzünnən zıxıf aralanmaxda olsun. Valeh dedi: – Oğul, deyirsən “üküzümü bir inək doğuf” – eləmi? – Hə. Tap gürüm adı nədi? – Üküzünü inək doğar, üzgə nə doğa bilər? “Su suya kürpü salar” – deyirsən, eləmi? – Bəli! – Bu da buzdu, suyu dondurar, hamı üstündən kezər. Bu da doğrudumu? – Bəli, doğrudu. – “Cavannıxda oturar, qocalıxda yerəyər.” Bu da kətiyən kolu düyülmü? Burda nə zətin tapılası şey var ki, üzünü bu qədər üyürsən, ay Kezəl! Arada mənim aramı sənət yoldaşımnan vurdun. Kezəl dedi: – Ay irəhmətdiyin oğlu, istiyirsən gedin o aşıxnan bir-birinizi yeyin. Mən ki, bu gün bu uşaxların zürəklərini əllərindən aldım, mənə bəsdi. Aşıx Valeh qaqqıldıyıf gülə-gülə uşaxlardan ayrılıf kənddərinə getməyində olsun, sizə Aşıx Səmənddən danışem. Aşıx Səmənd Valehdən ayrılıf xeyli getmişdi ki, gürdü bir kecava gəler. Qavaxda sarvan dəveyi zəker. – Salaməleyküm! – Əleykümə salam! Qarşıdan gələn şəxs Aşıx Səmənddən soruşdu: – Oğlum, mənzilin-məqamın haradı, hara belə bu kimsəsiz yerdə tək-tənha gedersən? – Qardaş, aşığam, el aşığıyam, harya olsa, yünüm tüşür. Harda məclis var, harda toy var, ora bizdikdi. Atalar demiş. “Aşığınki toynan, mollanınki vaynan”. Bizim işimiz budu, Allah-Tala elimizi nə mollasız, nə də aşıxsız eləsin. – Oğul, nejəsən səni Dağıstana, Dərbənd şəhərinə aparem. – Orya nəyə aparersan? – Atamın goru haqqı orda aşıx deyilən şey yoxdu. Toylarda aşıx gəzməkdən camahat hənəkdən tüşür. Gah gedif Güyzədən, gah Borzalıdan, gah da Gəncəbasardan gətirellər. O da camahata yaman baha başa gəler. Əmbə səni gedək bir zayxanıya tafşırem, gür nə qədər müştərin olajax? Səmənd yazıx nə bilsin Dərbənddə nə baş verer?! Qoşulor bu adama, üz qoyollar Dərbənd sarı. Aşıx Səmənd arabaların birinə əyləşif, yerini irahatdıyır. Yeməyi-izməyi qaydasında. Bir müddət saznan-süznən, sühbətən gəlif zatellar Dağıstan vilayətinə. Bu adamlar Aşıx Səməndi Dərbəndə gətirer, orda bunu yaxşı yerələşdirerlər. Üzünü də bir zayxanıya tafşırellar ki, qoyun bu aşıq daim burda qalsın, burda zalsın-zağırsın. Burdan da toylara, şannara gedif uruzusunu qazansın. Bəli, Aşıx Səmənd səliqə-sahmannı bir zayxanıya yerrəşmişdi. İşdəri zox yaxşı gederdi. Müşdəri-müşdəri üstünnən, toy-toya qarışıf, nişan-nişana qarışıf, ruzi-bərəkət gün-günnən arter, hamınızn bərəkətiniz bol olsun, inşallah. Bir nezə gün beləjə kezmişdi. Aşıx Səmənd pulu-pareyi yığışdırıf bir yana zıxarda bilmerdi. Ruzi-bərəkət güydən tükülürdü. Bir toy elədi, iki toy elədi, gürdü ki, üzüncü toyda fərraşdar gəldilər. – Salaməleyküm, aşıx! – Əleyküm salam! – Sizi Zərnigar xanım üz yanına dəvət eliyir, biznən getməlisən. Aşıx dedi: – Nə toyudu, büyük toydumu, kizik toydumu? – Büyük-balaca bilmerik, biz tapşırıx yerinə yetirerik, gedəndə bilərsən. Səmənd Zərnigar xanımın hüzuruna gələndə gürdü ki, paho, allı-güllü, üzü xallı, elə bir güzəl qadındı ki, gəl gürəsən. Salam verdi qıza. – Xanım, məni nə işə buyurmusan? Zərnigar xanım dedi: – Bilmirsən səni niyə zağırmışam bura? Aşıq Səmənd dedi: – Xanım, bilmerəm niyə zağırdığını. Gəlmişəm, deyərsən, bilərəm. – Sən gərək mənim qarşımda hesabat verəsən, sınağımnan zıxasan, sonra bu yerlərdə aşıxlıx eliyə bilərsən. Yoxsa ülmüş şeydi, – dedi Zərnigar xanım. Aşıx Səmənd dedi: – Ay xanım, nə məni imtahana zəkersən, sana nə hesabat verməliyəm. Mən sana uşax-muşax ha düyləm, aşıxlıxdan başım zıxmıya. Aşıxlığın qayda-qanunu budu ki, “Divani”dən başdıyıf “Müxəmməs”ə qədər bütün havaları biləsən, ustaddarın qoyuf getdiyi dasdannarın bir nezəsini biləsən. Bunnarı bildin aşıxsan ki, aşıxsan. Allaha şükür, mən də bunnarın hamısını bilirəm. Zərnigar dedi: – Zox üzünü üymə. Dediyim havaları zalıf-oxuya bilməsən sazını başına zırpajam. – Mən büyük ustayam – dedi aşıx Səmənd. – Onda ki, büyük ustasan güzümün qavağınnan kənara zəkil. Belə deyif Zərniyar xanım sazın zilini zil, bəmini bəm elədi, başdadı aşıx Səməndi saznan-süznən sorğu-suala zəkməyə. Aşıq Səmənd Zərniyarın birinci bəndinə cavaf verə bilmədi, lal oldu, yerində qaldı. Zərniyar bunu belə gürüf adamlarına əmr elədi ki, aşıx Səməndin boynunu kündələsinnər. Səməndin boynuna kündə vuruf, ayağına zəncir taxıf məhbəsə saldılar. Aşıx Səmənd qapıdan izəri girəndə gürdü izəri dolu adamdı. Aşıx Səmənd üzünü izəridəkilərə tutuf dedi: – Qardaşdar, sizi niyə bura salıflar, sizi kim tutduruf? Dedilər: – Aşıx, bilmirsənmi, Zərniyar xanım Dağıstan hükümətinnən elə bir müqavilə bağlıyıf, elə bir yazı imzalıyıf ki, bütün aşıxlar onun imtahanınnan kezməlidi. Kezə bilməsələr hamısının başını vurdurajax. Aşıx Səmənd dedi: – Ə, nə danışersan? İndi biz nezə aşığıx? Dedilər: – Otuz doqquz aşığıx. Aşıx Səmənd burda başa düşdü kü, ipin ucunu itirif. Ona gürə də neynəməli? Sakitdəşməyə başdadı. Fikirrəşdi ki, burda mənnən başqa otuz doqquz aşıx da var, onnara nə olajax, mana da o olajax. “Elnən gələn toy-bayramdı” – deyif atalarımız. Hər savax burdakı məhbusdara, aşıxlara zürək gəlerdi. Arpa zürəyi, yarım dolza su. Ayaxdan başlıyırdılar ta qurtarana qədər. Ayaxdan başdıyıf başda qurtaranda başdakına bütüy zürək tüşürdü. Bu gün Səmənd başda idi. Savaxsı gəldi Səmənd ayaxda oturdu. İndi başdan başdadılar. Ayağa zatanda yenə bütün zürək Səməndə tüşdü. Məhbus yoldaşları dedilər: – Əyə, baxtafarın oğlu, nə qismətdi adamsan? Hər dəfə zürəyin bütüyü sana tüşür. Səmənd dedi: – Əyə, irəhmətdiyin balaları, toylarda aşıx Valehnən baravar yeyə-yeyə, izə-izə erkəyin, quzunun ətini bəyənmerdik. Zolpaynan, bezəynən dolanerdıx. Sən bu arpa cadını mana zoxmu gürürsən? – Əyə, kimnən nəyi bəyənmerdiniz, aşıx Valehnən? – Bəli, Aşıx Valehnən, Qarabağın ən gürkəmli sənətkarınnan məclisdər yola vermişəm, siz məni nə hesav eliyirsiniz? Aşıx Səməndin Aşıx Valehnən üyünməsi xavarını Zərniyar xanıma zatdırdılar. Dedilər ki, təzə gələn aşığın dilinnən “Aşıx Valeh” adı tüşmür. Oydu ki, Zərniyar xanım Aşıx Səməndi yanına zağırtdırdı dedi: – O, Aşıx Valeh kimdi ki, dilinnən tüşmür. Səmənd dedi ki, Aşıq Valeh Qarabağın Abdal Gülaf kəndində yaşıyır, zox ələmət aşıxdı, hər ustad, hər sənətkar onun qavağında dayanıf cavabını verə bilməz. Xanım, səni yıxsa, bircə o yıxacax. Üzgə yıxan olmaz. – Ünvanını verərsən? Dedi:
– Buyur. Zərniyar xanım Valehin ünvanını alıf, bir namə yazıf, izərisinə də sinəsinnən üz yarpax şeir qoydu. Bir fərraş zağırıf dedi, fərraş, al bu nameyi, başını burda istadıf Abdal Gülab kəndində qırxdır. Mənim naməmi tez aşıx Valehə zatdır. Fərraş yolda getməkdə olsun, sizə kimnən deyim. Aşıx Valeh üz torpağında, üz camahatınnan toyda, nişanda zalıf-oxuyurdu, gün-güzaranı xoş kezerdi. Atası Valehi yenicə nişannamışdı. Sənəm adında üz elərinnən bir qıza ad eləmişdilər Valehi. Nolajax, nişannı oğlan, eşq topuğuna vuruf, orda-burda üzünü güstərer. Sənəti də, aşıxlığı da şükür yaradanın birriyinə günü-günnən üstə gətirer. Bir gün gənə də Aşıx Valehi bir toya zağırmışdılar. Toya girif yenicə “Divani”, “Təcnis” oxuyuf, gəraylıya kezmişdi ki, birdən, “Aşıx Valeh” – deyə hündürdən bir səs eşitdi. Belə baxanda gürdü ki, kəndlərinin ağsaqqalıdı. Dedi: – Baba, nə var, nə buyurursan? Dedi:
– Oğul, Dağıstannan, Dərbənd şəhərinnən bir qasit gəlif səni istiyir. Valeh dedi: – Niyə züldə duror, deyin izəri buyursun. Qasit izəri gəldi, baş əydi. Naməni qoltux civinnən zıxardıf, zərfi üpüf Aşıx Valehə uzatdı. Aşıx Valeh camahatdan üzr istiyif məktuvu azıf oxuyanda gürdü ki, baa. Xeyli fikrə gedənnən sonra camahat hərə bir tərəfdən, Aşıx Valeh, nə oldu sana, nə məktufdu oxuduğun, onu kim günədərif? Valeh dedi: – Əziz camahatımız, niyaran qalmıyın. Məktubdu Dağıstan vilayətinin Dərbənd şəhərinnən gündəriflər. Məktubu 40 aşığı zindanda saxlıyan, sazda, süzdə bu günə kimi məğlubiyyət bilməyən Zərnigar xanım yazıf. Məni üz meydanına zağırıf. Deyir qüdrətin varsa, gəl məni bağla, 40 aşığı da azad elə. Camahat hərə bir tərəfdən Aşıq Valehi məcbur eliyirlər ki, məktuvu oxusun. Aşıq Valeh camahatın arzusunu yerinə yetirer. Başdıyır məktubu oxumağa. Valehin dilinnən biz deyək, siz şad olun, inşallah! Gütürüf Zərniyarın süzdərini Valeh nejə oxuyur. Mənnən salam olsun Aşıx Valehə, Əyər aşıxsansa, bu meydana gəl. Ya aşıxlıq adın qaldır üstünnən, Ya sür səməndini, bu divana gəl. Camahat mat-məətəl qaldı. Bu qız nə hünərin yiyəsidi ki, Valehə bu cür hərbəzorba yazer. Valeh dedi: – Qulax asın gürək Zərniyar xanım daha nə yazer: Zıxıfdı dilimnən belə bir ilqar, Kim məni bənd etsə, ollam ona yar. Aşıxlar sərinnən tikdirrəm minar (minarə E.M), Qıya bilirsənsə, şirin cana gəl. Camahat mat-məətəl qalıf Valehin üzünə baxışdı: – Oğul, süzün kəsəsini de, bu cəllad kimdi? Dedi:
– Qulaq as. Nezə aşıxları eləmişəm bənd, Ayağında zəncir, boynunda kəmənd. Adım Zərniyardı, məkanım Dərbənd, Məni anar olsan, Dağıstana gəl. Valehin bir az kefi pozuldu. “Bu nəydi, bu nə xəvəriydi beyqafıldan”. Ağsaqqallar dedilər: – Valeh, niyə qorxdun? Dedi:
– Qorxmadım, xeyr, qorxmadım. O, xanımın bu yazıx qasidi burya gündərməyinə, ona əzaf-əziyyət verməyinə yazığım gəler. Bu boyda yolu bir fuğaranı əzyətə salıf, onu dağa-daşa salması mana zox yer eliyir. Valehin belə deməsinə camahat bir az da gülüşdü. Valeh məclis başa zatanatan camahatı feyziyab elədi, zaldı, oxudu, kimin nə istəyi, nə arzusu varıydı hamsını cannan-başnan yerinə yetirdi, üz süzdərinnən, üzünnən əvvəlki ustatdarın süzdərinnən, dastannardan, nağıllardan, igiddərdən, güzəllərdən nə dedilərsə hamsını oxudu. Məclis beləjə başa zatdı. İşıxlanana yaxın Aşıx Valeh Zərniyarın gündərdiyi adamı da gütürüf üylərinə getdi. Əziz bir qonax kimi onunn qayğısını zəkdi. Qasidin yeməyinə, izməyinə, yatmağına, dincəlməyinə fikir verdi. Savaxlarınız xəyirə azılsın, savah azıldı. Ancax Valehə Dağıstannan, üzü də bir qadın tərəfinnən belə bir namə gəlməsi kənddə bomba kimi partdadı. Eləjə də bu xavar Valehin nişannısı Sənəm xanıma da gəlif zatdı. Aşıx Valeh qonağını rahatdıyıf, yedizdirif, izizdirənnən sonra dedi: – Qasid qardaş, sana bir namə yazıf verəjəm, inşallah bu nameyi aparıf Zərniyar xanıma zatdırarsan. Burda nejə qarşılanmağını, nə gürdüyünü də ona nejə var, eləjə də danışarsan. Valeh kağız-qələmi gütürüf gürək nejə yazer, nə yazer, sora da sazda nejə oxuyor? Biz tərəfinnən deyək, sizdərə can sağlığı inşallah: Qarabağdan dad eliyif gəlirəm, Kimin dotələbi varsa da gəlsin. Cəhənnəmi bu dünyada güstərim, Hansı bəndə günahkarsa, de gəlsin.
Pəhlivanam, Əbülmərvanə24 nisbət. Fizuli, Firdovsi, Nizama25 nisbət, Kimin artıq dərsi var isə gəlsin. Mənəm Aşıx Məhəmmədin mabədi, Aşıq Güllər, onnan sonra Bağıdı. Aşıxlarda hər kəşdənin üvladı, Valehnən bərabər var isə gəlsin. Kağızı büküf, üstünə qolunu da zəkif, qasidə verdi ki, bax, bu süzdəri Zərniyar xanıma zatdırıf, deyərsən ki, güzdəsin. Bəli, Valeh qasidi yola salannan sonra geri qayıdıf sazını kükləmək adınnan əlinə almışdı. Bu məqamda, nişannısı üz qasidini, daha doğrusu, üzünün qulluqzusunu Valehin hüzuruna gündərdi ki, bu nə işdi başına gəlif. Bəli, Valeh oluf kezənnəri dedi, onu da dedi ki, sənnən xahiş eliyirəm gedif Sənəmə deyərsən ki, mən gedəsi oldum. Gəlsin, bir gürüşək, yolunu güzdüyəjəm. Qasid dedi ki, oğlan, sənin sevdiyin nişanlın toydadı. Ancax bu işdən xavardardı. Valeh dedi: – Bilerəm toyda olduğunu. Get ona deynən. Bəli, nükər gedif, qayıdıf Valehin yanına gəlmişdi. Valeh gürək nükərdən nə soruşor: Başına dondüyüm yarın, nükəri, Dərdimi canana dedin, nə dedi? Sən də mənim kimi şirin dil ilə, Zəkdin bir pünhanə, dedin, nə dedi? Canan baxcasında oynar gülünən, Zəkərəm cəfasın, onun ilinən. Sən də mənim kimi, süzü sirrinən, Yalvardın sən ona dedin, nə dedi? Nükər gozdərinnən gülüf dedi ki, sevgilinə mən nə deyəsiyəm ki, insallah gələr gürüşərsiniz, üzün nə istəsən deyərsən. Onatan aldi Valeh: Mən sevmişəm ağ üzündə xalını, Gizlədirmi məndən mah camalını? Divanə Valehin ərzi-halını, Yusifi-Kənana dedin, nə dedi? Bu vaxtı Valeh baxdı ki, eşiyə gün tüşüf. Bu halda üz bacı toydan gəlellər Valehin gürüşünə. O vaxt bunnarın üzü də bir yerdə gəlməyi Valehin yaman xətrinə dəydi. Dedi: – Axı, mən tək Sənəmi gürmək istiyirdim. Bular kimdi? Bu nə mazarratdıxdı? Bəli, məhəbbət səhabları bir-birini yalqız gürsələr zox xoş olullar, buna gürə də bunların belə qeylü-qallı gəlməyi Valehi bir az qəmləndirən kimi elədisə, gənə halını biruzə verməyif, gürək “Şirvan güzəlləməsi”nə nə deyəjək, biz deyək, siz də şad olun, inşallah. Toy evindən gələn qızdar, gəlinnər, Toyunuzdan əcəb allı gəlifsiz. Aşiq üldürməkdə qəsdinizmi var, Fikr eləyif nə xəyallı gəlifsiz? Qızdarın qaqqıltısı yeri-güyü gütürdü. Valeh daha da başdadı cuşa gəlməyə: Qızlar bir-birini zağırır “bacı”, Bir dərdə düşmüşəm, yoxdu əlacı. Müddətdi dahanım dadıyır acı, Hər üzünüz ləbi ballı gəlifsiz. Eynini26 eynimdən eyləmə, irağ. Axıban didəmdən süzülür fərağ. Bir Valeh, bir Sənəm, bir xəlvat otağ, Hayıf ola qeyliqallı gəlifsiz. Qızdar bir-birinə güz elədilər ki, Valehnən Sənəmi tək buraxaq. Oyudu ki, Valehnən Sənəm ilqar-iman eyləyif, halallaşdılar. Valeh dedi: – Ay Sənəm, xətrinə-xeyalına başqa bir fikir gəlməsin. Gedərəm bir, gələrəm iki, inşallah, atdanarıx ad qazanarıx, dünyada ad qoymaq güzəl şeydi. Hamıya güzəl ad nəsib olsun, inşallah. Bəli, Valeh el-obaynan halallaşıf atına əyləşdi, sazını gütürüf el-obadan ayrılası oldu. Xeyli getmişdi dağların güzəlliyi, dərələrin güzəlliyi, elin ayrılığı, ayrılığ zox zətin olur. Ayrılığı gürüf xəyalı coşdu. Ellərin, dağların mənzərəsi xoşuna gəlif gütürür gürək burda “İbrahimi” qaydasına necə deyir, biz deyək siz şad olun inşallah: Alzaxlı-ucalı dağlar, Halal eylə, hümbət eylə. Meyvəli, gülşənni bağlar, Halal eylə, hümbət eylə.
Düyran sürdüm sizdərinən. Gül qoxuyan qızdarınan Halal eylə, hümbət eylə. Valeh yetişər murada, Güvənər qadir ustada. Qırxlar pirim zatar dada, Halal eylə, hümbət eylə. Bəli, Qarabağ kimi dilbər guşədən ayrılmax, güzəl yerləri, güzəl elləri qoyuf getmək üzü də başna nə iş gələcək, savax bunu bilmək zox zətindi. Valeh günorta namazına yaxın dedi, əyləşem Allah təlaya ibadət borcumu verem. Amma gürdü kü, yaxında bir el gürünür. Elin dürd yanında meşəlik zox səfalı gürünürdü. Dedi elə gedərəm orda əbudəst alıf namazımı qılaram. Bağın qulağına yaxınlaşdı; bir bağdı, amma burda kimlər yaşadığını Valeh nə bilsin. İzərisində səs-səmir gəldiyini eşidif atınnan enif güzəl abdəst alıf yonunu qıblaya züyürüf namazını qılmağa başdadı. Ancax şeytan Valehi aldaderdı. Qızdarın səsinnən namazı nətər qıldığını bilmerdi. Bu anda gürdü ki, bağzanın büyrünnən bir dəstə qız zıxdı. Buna yaxınnaşan vaxdı. “Qızdar, ay qızdar, aşıx gəlif üzü də nə cavan aşıxdı...” Bu tərəflərdə aşıxlar tək-tək olardı. Zərniyar xanım da ki, bütün Dağıstan tərəfdə Azərbaycanın bir tərəfinin aşığlarını bənd eləyif yığmışdı. Camahat aşığlara həsrət idilər. Qızdarın hamsı tüküldülər alayarımzıx namaz qılan Valeh qalxdı. Vallahin elə vaxtıdı ki, elə bil tanrı türpüsü gürmüyüf. Qızdar da elə bir qızdardı ki, hamısının vaxtı gəlif zatıf. Güzdəri ala buludda oynoyur. Ay aşıx, bir biz üzün bir az hava zal, oxu. Onatan ayannan bir nazəndə xanım boy-buxun, allah talanın künlünün xoş, əlnin boş olan vaxtı yaradıf, Valehi bir ayaxdan başa, başdan ayağa süzdü: – Ə, oğlan, aşığsanmı? Dedi:
– Bəli, xanım, sazı olan aşığ olar. – Onda gedək bizə bir iki xana süz oxu. – Ay xanım, yol adamıyam. Güzünün qulağınnan baxanda gürdü hərəsinin əlində bir dəyənək var, cənnət zopası deyərlər həmən o zopadandı. Allah güstərməsin, bir dəfə Valehə dəysə, üzündə olası dəyil. – Baş üsdə, xanımlar, baş üsdə. Bağa gətdilər Valehi, atını bir tərəfə zəkdilər; Bəh-bəh, xanımların yeri-yurdu gül-zizək, cənnət cücəsi kimi səpələniflər dürd yannan Valehin ətrafına. Həmən o başda oturan xanım dedi: – Oğlan, elə süz deməlisən ki, mənim xoşuma gəlsin. Gəlməsə, üzün bil, bu qızların əlindəki zopalar bilər. Bəli, Valeh dürd yanına boylanıf işin nə yerdə olduğunu gürüf qızdarın fikrini duyannan sora ya ilahi, məni sən nə kükə salıfsan. Keş ki, ümrüm bu cənnət guşəsində kezəydi, deyif, sazının zilini zil, bəmini bəm eliyif gürəh nə deyəcək, biz deyək, siz şad olun, həməşə kefiniz şad olsun. Aşıx başdadı, nə başdadı: Burda güzəllərə nabəlat oldun, Süz dedim qurumuş dilə bükülmüş. Xətayı gürüncə xəta eylədim, Ləli-güvhər bir məndilə büzülmüş. – A zalım oğlu, mənim adımın Xətayı olduğunu sən nədən bildin? Valeh dedi: – Ay xanım, ağamız biz haqq aşıxlarına hər şeyi qeybdən agah eliyir. İndi qulaq as gür nə deyəjəm? – Aşıx, burasında yaxşı dedin, xoşuma gəldi. Nətər dedin birni də de! Valeh gütürdü gürək nə təhər dedi: Gürən kimi mail oldum onlara, Geyinif batıfdı yaşıl-allara. Qızıl qolbağılar şümşad qollara, Gümüş kəmər incə belə bükülmüş. – Aşıq, indi elə oxu ki, genə ajığım tutsun. – Qulağ as: – Ayə, aşığ, burda nədi dediyin? Valeh dedi: – Xanım, qulağını yaxşı az. Qurban olum evladına, soyuna. Mina gərdəninə, uca boyuna. Bezərə Valehi alsan qoynuna. Elə bilki bülbül gülə bükülmüş. Xətəya xanım şəstnən qalxdı. Dedi: – Əyə, oğlan, qiymaram, yoxsa səni burda o qədər düydürərəm dünyanı dəyişərsən. Ancax bu gecə mənim qonağımsan. Bəli, Xətaya xanım Valehi bir dəbdəbəynən daldey yollarınan imarətgahlarına gətirdi. Aşıx Valeh, sənin günün güzaranın xoş kezsin. Sənin işin avand olsun. Sora da Valehə dedi: – Sizin yerlərdə belə güzəllər varmı? – Ay xanım, hər yerin üz torpağı, üz yetirdiyi meyvələr var. Hər yerin üz güzəlliyi var, yanı dünya bir sizinlə düyül. – Ay Valeh, mənim babam Məsum Əfəndi büyük bir alimdi. Ancax sənin bu gecə burda qalmağın üzün gərək mən onnan ixtiyar alam. Allah eliyə onun künluna xoş sədalar salıf səni mənlə əbədilik eliyə. Valeh anladı ki, bu qız nə demək istiyir. Ancaq Xətaya xanım Valehdən ayrıldı gəlif babasının yanına: – Babeyı mehriban, salamı əleykim. – Və əleykim salam. – Babeyi, mehriban, bir uşaq tapmışıq, saz dınqıldader, saz zaler. Bu gejə qızdar yığılıf ona qulaq asmax isdirik. – Bu nətəri uşağdı, haralıdı? – Ay baba, deyir ki, Qarabağdan gəlif. – Ay qızım, Qarabağdan buraya uşağ gəlməz, nezə yaşı var? – Ay baba, olar da on üz, on dürd yaşı. – Yox ay bala, elə uşağ əlnə saz gütürüf zülə zıxmaz, yanı bir iyirmi yaşı varmı? – Ay baba, nə bilim olar da bir on doqquz, on səkkiz. – Yox, qızım, bu yaşda uşağ zülə zıxmaz yəqin ki, onun bir xeyli yaşı var. Mən bir onla gürüşüm, gürüm kimdi, nə məqsədnən gəlif. Əyər xoşuma gəlsə, ixtiyar verərəm burda qalar. Əyər gəlməsə, sən bilersən ki, mənim xəsiyyətimi. – Ay baba, sən neynirsən cavan uşaxdı, nəynə lazımdı. – Cavan uşağdı, mən onnan mütləq gürüşməliyəm. Bəli, Məsim Əfəndi abasını ziyninə salıf, təsbehini əlinə alıf, gəlif hardakı Valeh əyləşif, o otağın qapısını düyüf azdı. Gürdü kü, bah, bir iyirmi beş yaşında güzəl bir toxdamış bir gənc; üzünnən-güzünnən nur yağer. – Oğlum, salamın əleykim. – Əleykə salam, baba. – Oğul, bizim diyara xoş gəlifsən. – Babayı-mehriban, zox sağ ol. – Oğul, mənzilin, məkanın hardadı? – Atayi-mehriban, kandan məkana. – Oğul, kan haradı, məkan haradı? – Kan ana bətniydi gəlmişəm; məkan, o dünyadı; gederəm. – Ey vallah, oğul, mənzilin haraydı bu gün? – Babayi – mehriban, Dərbəndə Zərniyar xanım hüzuruna dəvət eləyif. Zərniyar xanım xeyli aşıxlar bağlayıfdı, mən gedif oları xilas etməliyəm. – Hə oğul, mən bilirəm, eşitmişəm Zərniyar xanım otuz doqquz aşıx bağlayıf, qırxıncını güzdüyür. – Gedif oların qanına bais olma, oğul, cavan oğlansan, olar da yazıxdı, sən də. – Baba, mən hükmən getməliyəm. – Onda aşıx Valeh, bu şərtlə sən gedərsən, mən səni bu gecə sınaxdan kezirərəm. Əyər orya qəbliyətin olsa, inşallah mən səni burdan yola salaram gedərsən. – Baba, necə? Dedi:
– Oğul, mən süzümü saznan deyə bilərəm. Ancaq mən dediyim süzdərə sən saznan cavab verməlisən. – Baba, buyur nə demək istəyirsən? – Oğul, indi məni yaxşı dinlə. Kəndinə güvənib şairəm deyən, Süzlərimin qabağında düz indi. Diksinmə, zəkinmə, qısqanma, qorxma, Al sualım, ver cavabım tez indi. – Babeyi-mehriban, güzəl süzdər buyurdunuz. – Ey vallah, oğul, indi bir təcnis zalıf bu təcnis havasında maa cavaf verə bilərsənmi? – Baba, uşaqlıqda üyrəndiyim təcnislərdən birini sənə cavab verərəm. Valeh gütürdü gürək nejə dedi, sizə can sağlığı, inşallah: Bilseydik mahalı bəndə salıbsan, Ey vallah gəlməzdik bura biz indi. Diksinmərəm, qısqanmaram, qorxmaram, Əyər olsa, o zavaldan yüz indi. – Oğul, eyvallah oğul, indi bir balanca ayağımı bərk eliyəjəm: O, kim idi gətirdi hər aya qurban, O, kimiydi doğdu bir nezə oğlan? Kim kimi üldürdü, etdi nahaq qan, Nə səbəbdən aralıqda gəzindi. – Babeyi-mehriban, qoy bir az fikirrəşem. – Yox, oğul, aşığa fikirləşməyə ixdiyar yoxdu, gərək bədahətdən qarşı-qarşıya düz deyəsən. – Onda, babacan, qulağ as: Cəbrayıl gətirdi ülfətə qurban, Həvva ana doğdu yüz səksən oğlan. Həbil Qəbili üldürdü, etdi nahaq qan, Adəm verməmişdi ona qız indi. Məsim Əfəndi dedi: – Oğul, ey vallah, gürürəm dərrakan, savadın var, bala. İndi əyağımı bir az də dərinə basacam. – Baba, ixtiyar sənindi, torpağ qüvvətli olar. Aldı Məsim Əfəndi: O kimdi ki, əlləri var nezə min? Hər əlində barmağları nezə min? Hər barmağda qələm zaler nezə min? Onu bilən kəsə yoxdu süz indi. – Bəyim, qulağ as: Cəhənnəm maliki əli yeddi min, Hər əlində barmağları yeddi min. Hər barmağda qələm zalır yeddi min, Onu nə siz gürün, nə də biz indi. – Oğul, indi lap mühkəm damarından tutacam. Ona cavaf versən sənə süz yoxdu. Buyur, Əfəndim, buyur: Kim idi nezə rükət namazın qıldı? Nezə il orada xidmətdə qaldı? Nezə min məlakə piş xidmət oldu, Axırında danışmadı düz indi? – Baba, baba, məni elə qorxudtdun, dedim indi zətin sual verəjəhsən, ancax onun cavabı belədi. İblisdi, nezə il hey namaz qıldı, Səksən il orada xidmətdə durdu. Səksən min mələyə xidmətkar oldu, Oldu şeytan, danışmadı düz indi. Gütürdü Məsum Əfəndi, süzün mühürbəndini: Məsum Əfəndiyə, sahibə qüdrət, Harada danışdı nezə min xəlvət. Haraydı verdilər yüz cürə zinyət, Onu bilən aşığa yoxdu süz indi. Aşığ Valeh belə hərrəndi: – Ay baba, onu məktəbdə oxuyan, əlifbanı yeni üyrənən şagirdlər də biler. Bu nə süz idi sən maa dedin, al cavabını: Valehəm, Məhəmməd sahibi qüdrət, Meracda danışdı min kəlmə xəlvət. O beyşitdi orya verirlər zinyət, İnşallah gürərik bir gün biz indi. Süz cavafı tamam oldu. – Oğul, eyvaallah. Mənzilinə-məkanına uğurlar olsun. Sən indi Zərniyar xanımın hüzuruna gedə bilərsən; zünki mən sənnən arxayınam. – Baba, bir nezə sual mən verim sən cavab ver. – Yox, yox, oğul, mənim onlux halım yoxdu, – deyif Məsim Əfəndi eşiyə zıxdı, necə deyərlər ev qaldı eyliyə, həm yeyə, həm səhriyə. Cavan-cühül doldular Valehin başına. Oxu ha oxu, zal ha zal. Savaxlarınız xeyrliyə azılsın, inşallah. Sabah azıldı, Xətayə xanım nə eylədi, nə qədər yalvardı Valehi yola gətirə bilmədi ki, bilmədi. Valeh səhər tezdən qalxıf Məsum Əfəndiylə gürüşüf hallaşıf xeyir-dua isdiyif atına əyləşdi. Günə bir mənzil, teyyi-mənəzzil yola tüşdü. Gəl hə gəl, Dağısdan vilayətinə Zambur zayının qırağına gəlif zatdı. Zamanə belə gətirif, buluddar hər yeri alıf, yağışın əlinnən bir yerə daldalanmax mümkün düyül. Güydən elə bilirsən ki, leysan yağer. Zambur zayı o qədər qalxıf ki, nə o taya, nə bu taya kezmək mümkündü. Bir zovandı, qavağında olar filan qədər qoyun; sürüynən zayın o tayında qalıf mat-məhəttəldi. Bu taya kezə bilmer. Aşıx gəlif zayın qırağınnan enən vaxtı ordan biri dedi: ayə aşıx, dedi sənin sazının sehri, sənin süzyün kəsəri bu zayı, daşqını əyləsə mən də o taya kezərəm, sənin yolunda bir qurban kəsərəm. Valeh dedi: – Qardaş, ümüdünü Allahdan üzmə, inşallah diliyərik Allah-tala bizim səsimizi eşidər. – Ay qardaş, Allah sənin səsini eşidif o suyu saxlasa, vallah mən bilirəm sənə nə hürmət edijəm. Onatan aldı Aşıx Valeh gürək nə dedi, Zambur zayına. Zambur zayı, hərdən-hərdən qalxırsan, Gəlif sənnən nə düvranlar kezifdi? Küllü Dağıstanın seyrəngahısan, Nə əyyamlar, nə zamanlar kezifdi? Tanrım əmr eylədi sizə də madəm, Bir dürrdən oldunuz siz də sərəncam. Allah tərəfkarı, ismi Qəşəmşəm, A zay, səndən pəhləvanlar kezifdi. Bu dünyada həsrət qaldım beş günə, Fələk təlan saldı ümrüm küşkünə. Adı bəlli Məhəmmədin eşqinə, Valeh kimi zox cavanlar kezifdi. Elə bil Allahdan elə əmr olundu, zay iki yerə ayrıldı, ortadan quru bir yer azıldı. Zovanın üzü də mat-məhəttəl qalıf sürücünü fışqırıxlıyıf o taya kezirtdi. Valehin əlinə-ayağına düşdü. Sən nə kəra idin, nə idin bir əyləş gürüm, bir ağlım başıma gəlsin, sənlə sühbət eliyəjəm, inşallah. Bəli, axşam oldu. Zovan Valehin atnı rahlıyıf bir də bir erkək kəsif Valehə hürmət eləməkdə olsun. Baxanda gürdü ki, bu tərəfdən bir nezə zəvvarlar gəldilər. – Ay zovan qardaş, biz Allah qonağıyığ, isdanmışıq Kərbəladan gəlmişik. Allaha inamın varsa, bizi qəbul elə. Valeh dedi: – Buları qonağ elə. Zəvvarları qonağ aldılar. Valehin sazını gürəndə bular birtəhər baxdı Valehə. – Qardaş, niyə belə baxırsız maa? – Nə bilim, aşıx tayfasısınız elə. – Nolar, aşıx da sizin eldən düyülmü? – Yox, oğul, bizim aşıxnan işimiz yoxdu. – Sən də buralar adamına oxşamersan, de gürək hardan gəlif, harya gedersən? – Onda mən sizdən bir nezə süz xabar alem. Burda Valeh gürək bulara nə dedi: Qarabağdan yol başdadım, Mülki Şirvana mən gəldim. Məcnun tək düşdüm səhraya, Dəli-divanə mən gəldim.
Əcayib seyirrər etdim. Daşkəsən gədiyin ütdüm, Say ki, rizvana mən gəldim. Mən aşiqəm Zərniyara, Sığındım Pərvərdiyara. Canımı saldı oddara, Misli-pərvanə mən gəldim. Valeh bulara bir xeylax suallar verəndən sora zəvvarlar gürdülər Valeh həqqətən haqq aşığıdı. Valehnən ünsiyyətə başlayıf bir yerdə zürək yedilər. Savaxlarınız xeyrə azılsın, savax azılan kimi zovan qalxdı. Dedi: – Valeh qardaş, sən yol üsdəsən. Gedəjəsən. Dedi: – Bəli.
Dedi: – Sənin atın qaler burda, mən saa elə bir at verəjəm ki, sən hası dağın üsdünnən, hası daşın üsdündən addasan inşallah o səni muradına zatdıracax. Bir kühlən at gətirif bağışladı Valehə. Fikirrəşdi ki, bu oğlan canlara dəyən oğlandı. Xatırnı qırmayıf yəhərini də atın belinə qoydu. Valeh yola düşməyində olsun, sizə də Allah tala can sağlığı versin. Bəli, ustaddarın dediyinə gürə Valeh dərələrdən sel kimi, təpələrdən yel kimi kühlən atını capdırdıf gəlif Dərbəndə zatdı. Dərbəndə zatan vaxtı qarşısına gələnnərdən Zərniyar xanım harda olduğunu üyrənif bir məqama zatdı ki, bir dəstə oğlan uşaxları yolda oynuyullar. Uşaxlara salam verdi, əleyk aldı, uşaxlardan soruşdu: – Ay uşaxlar, Zərniyar xanımın imarəti hardadı? Dedilər: – Zərniyarın bağının üstünə gəlifsən. Zərniyar xanım elə bu saat başında bir nezə qız bax orda gəzinti eliyir. Gülnən, zizəknən məşğuldu. Valeh, bağın hasarının büyrünə gələndə gürdü ki, bah, şükür sənin qədərinə, ala güzlü türk balaları bir-birinə naz eliyə-eliyə, bir-birinə qəmzə eliyə-eliyə bağda gəzellər. Ancax buların arasında bir nazəndə xanım hamıdan seziler. Valeh üz-üzünə dedi, vallah Zərniyar bu olajax, budu. Sazını küynəyinnən zıxardıf hasarın bu tayınnan gürək, o tayına qızdara doğru nə deyir, biz deyək, siz şad olun. Aldı Aşıx Valeh: Ey havalı gəştə zıxan nazənin, Gəşt eləyif nə havalı gəzirsən? Nezə aşıxları bəndə salıfsan, Gütürüfsən nə babalı, gəzirsən? Bəli, Zərniyar Valehin məktubunu alannan sora güzü ayda-quşdaydı. Gürdü ki, bu tərəfdən aşıq səsi gəldi. – Ay qızdar, ay qızdar, mənim o sazımı burya gətirin. Yüyürdülər Zərniyar xanımın sazını gətdilər. Sinəsi üstə qoydu. Zanax yumru, sinə yumru bir-birini qəbul eləmədi. O qızdarın birinə dedi: – Ağuz, ziynini bu sazın altınnan ver gürüm bu nə deyir. Aldı gürək Valehə nə cavab verir. Bahar əyyamıdı, hicran zağıdı, Gəşt eləyif bu bağzanı gəzirəm. Otuz doqquz aşığı bənd eləmişəm, Axtareram haqq divanı gəzirəm. Zünkü hər əlinə saz alıf meydana atılıf xalxın başını qatannarı, sənəti üldürənləri bir-birinnən ayrıd elif oları sezirəm, Zərniyar xanım bu məqamı deyirdi. Ancaq aşıx Valeh bunu büruzə verməyif üz fikirini belə dedi: Bu dünya dediyin bir bivəfadı, Onun tək əlacı züvqü-səfadı. Haydı, yarsız gəzmək sənə cəfadı, Eləyirsən nə xəyalı, gəzirsən? Zərniyar xanım başdadı Valehə hədə-qorxu gəlməyə gürək nətər deyir. Xaliqi-ləmyəzəl, Vahidi-yektay, Bir kamal qüdrətdən verif mənə pay. Bu məkanda aşıq olmaz mənə tay, O İranı, o Turanı gəzirəm. Yenə gütürdü Aşıx Valeh gürək nə dedi? Valeh kimi gəzmə ahu-zarınan, Ülfət elə bir vəfalı yarınan. Qonuş bir münasib xiridarınan, Şüx tərlansan, zox havalı gəzirsən. Zərniyar xanım Valehin bu süzünən daha da qəzəfləndi, başdadı Valehə hədə-qorxu gəlməyə: Saldırram boynuna zəncirdən kəmənd, Tikdirrəm başınnan münarə bülənd. Adım Zərniyardı, məkanım Dərbənd, Valeh kimi nüvcavanı gəzirəm. Bəli, süz cavabı tamam olan kimi Valeh durmadı atını tərpətdi. Məsum Əfəndinin tapşırığı yadına tüşdü: Məsum Əfəndi demişdi ki, burdan gedəndə mənim salamımı Süleyman xana yetirərsən, üzünə də deyərsən ki, məni Məsum Əfəndi gündərif. Mənim xətrım üzün səni hümayəsində saxlıyar, inşallah. Valeh elə də eliyif, atını sürüf Süleyman xanın iqamətgahına gəldi. Ona Məsim Əfəndidən salam yetirdi. Məsum Əfəndinin süylədiklərini Süleyman xana zatdırdı. Süleyman xan dedi: – Oğul, əgər mərifətdi aşığsansa, mərifətdi sənətkarsansa heş kimin sifarişi lazım gəlmer. Mən üzüm səni himayəmdə saxlayaram. İnşallah, bu gejə sənin mərifətini gürərəm onnan sora biz danışarıx. Valeh Süleyman xanın iqamətgahında qalmaqda olsun, sizə kimnən deyim Zərniyar xanımnan. Zərniyar xanım yanında üznün qarabaşlarımı deyək, rəfiqələrimi deyək üzündən güzəl qızdar var idi. Bunların birisi Valehi gürən kimi aşiq oldu. Gütürüf kağız yazıf Valehə ki, Allah tala sənlə mənim qismətimi bir-birinə nəsib eləyər. Buna gürə xahiş eliyrəm, mən tərəfə nəzər salasan, kağızı da büküf sazının arasına qoydu ki, gürən olmasın, ələ kezməsin. Zərniyar xanım rəfiqələrinə dedi: – Qızdar, Valehin gücünü yoxlamaq lazımdı, ona gürə də bu gecə mütləq biz onun məclisində olmalıyıx. Süzü bir yerə qoyuf, Süleyman xanın evinə gəldilər. Qızdar aşıx Valehin məclisinə varid oldular. Ancax bir az saymazyana xəlvəti oturdular ki, aşığ Valeh buları zox izdəməsin, zox gürməsin. Oydu ki, aşığ Valeh güzünün altıynan baxan vaxtı gürdü ki, bu gül bağzada gürdüyü qızdarın bütün nişanəsi burdadı. Dedi, vallahi bular həmən qızdardı. Amma qızdardan birinin güzü Valehin üzünnən zəkilmerdi. Bir güzünü yana tutuf bir də başını aşağı salıf belə gürən vaxtı Valeh sazın zilini zil, bəmini bəm eyləyif gütürüf gürək nə dedi? Biz deyək siz şad olasız, inşallah: Zülümətdən bir cüt güzəl şəms olub. Yayınıf ələmdən üzün bürüyüb. Biri üz yerində bərqərar oluf, Biri fəhmələnif üzün bürüyüb. Süz cavabı yetirən kimi qızdar başdadılar o yana, bu yana düyükməyə ki, vallahi burda bir iş var, aşıx bizim gəldiyimizi hiss eliyif. Nətər eliyək aşıx bizim gəldiyimizi hiss eləməsin. Onatan aşıx güzü zox sərraf olar. Gütürüf gürək burda daha nə deyir. Sevdiyim zülfünə ləkə bağlamış, Düşündə zərpazı ləkə bağlamış. Pünhan namə yazıb ləkə bağlamış, Tükülüf gərdanda üzün bürümüş. Həmən məktuvu yazan qız elə dik sızradı ki, ə zalım oğlu zalım, bu münəccimdi, bu nədi, gürücüdü, bu işi nədən bildi, nədən başa düşdü, ümüz yıxıldı. Dedi: – Zərniyar xanım, bu oğlana sən heşnə eliyə bilmiyəsən. Zərniyar dedi: – Ay qız, onu Allah bilər. Gütürdü gürək Valeh: Valeh dərd əlinnən buraqa27 minmiş, Seyraqub arada bulağa enmiş. Basıf səng üstündən bulağa minmiş, Yayılıb gərdəndə üzün bürüyüb. Qızdar mat-mətəl qaldılar. Bəli, Zərniyar xanım Valehin oxuduğunu, Valehin ləmsini, Valehin biliyini bir az başa tüşdü ki, Valeh bu bağladığım aşığların tayı düyül. Valeh bir tərpənməz daşdı. Ona gürə Zərniyar məclisi tərk elədi. Savaxlarınız xeyirliyə azılsın, savax azıldı. Süleyman Əfəndi dedi ki, oğul Valeh, hərrən bir Dəmirqapı Dərbəndi seyr elə, gəz, kühnə kezmişlərmizin işinən tanış ol. Savax inşallah Zərniyar xanımnan gürüşəcəksən. Valeh gəzdi, dolandı. Valeh harıya gedersə, Valehi Zərniyarın fikri zəker. Hansı bağdakı Zərniyarı gürmüşdü orya gəldi, gürdü daha o zoxlu qızdar yoxdu, üz nəfərdi. Axşam bunun məclisinə gələn qızdardı oturuf bir-biriynən sühbət eliyellər. Valeh bulara fikir vermiyif ayrıldı. Savaxlarınız xeyirliyə azılsın. Savax azılan kimi car zəkdilər ki, bu gün Zərniyar xanım aşıx Valehnən gürüşəcək. Valeh Zərniyar xanımın iqamətgahına gələndə bağdan yolu düşdü. Bağda həmən üz nəfər qızdarı gənə oturan gürdü. Bulara fikir vermiyif məclisə gələn vaxtı gürdü ki, Xanzadə məclisi azılıf, vallahi, otuz doqquz aşıx düzülüf qatarnan. Bulara qulaq asajaxlar. Ancax Valeh güzünün altınnan Səməndi gürən kimi qızışdı. Səmənd başını aşağı saldı. Dərbəndin valisi Süleyman xan dedi ki, aşıx Valeh, bir məclisi başdamağdan ütrü bir süz oxu, biz də dinləyək. Aldı gürək Valeh burda nə deyir: Bu gün üz güzəl rast gəldi mana, Üzü də bir elli, bir məkannıdı. Birinnən üzbəüz duruf danışdım, Birinin xoş üzü xal nişannıdı. – Ə, aşıx, güzəl dərdindən yıxılın sizi. Elə bu aşıxların dərdi güzəllərdimi? – Bəli, bizi Allah-tala güzəllikdən ütrü yaradıf, bəyim, – dedi: Biri güzəllikdə Yusifə taydı, Birinin qaşları qurulu yaydı. Biri on dürd günlük doğulmuş aydı, Bunlar zox güzəldi, xoş nişanlıdı. Aldı birini də gürək. Valeh dərd əlinnən qərq oldu ala, Birinin əlində bir dəstə lala. Biri fəhmələnif olub nişalə, Biri zox tavardı, şülə şanlıdı. Süz cavabı tamam oldu. Valeh xalxa baş əydi. Bu yannan Süleyman xan elan elədi, ay camaat, burda məqsəd büyükdü. Zərniyar xanımın zağırışıynan aşıq Valeh Qarabağdan gəlif. Otuz doqquz aşığın yaşayıf yaşamaması Valehdən asılıdı. Ona gürə aşıq Valehə alqışdar eliyək ki, otuz doqquz aşığın qanı tükülməsin. Zünki Zərniyar xanım and izif, əhdi-peyman eləyif hükümət qarşısında deyif ki, bu biliksiz, savadsız, üzünü irəli soxan, puldan ütrü, qazancdan ütrü sənəti batıranların hamısının adını batırmax istiyir. Əgər aşıx Valehi də bağlasa, qırxının da boynunu vurduracax. – İndi süzü verək Zərniyar xanıma. Zərniyar xanım yeddi qədəm Valehə doğru gəldi. Dedi: – Oğlan, sən bil və agah ol, sənin qarşında alim əyləşif. Burdakı xalxı mən burya yığmışam. Burda alimlər, abiddər, hafizlər oturuflar. Burda hər bir mənanı qanıllar, anlıyıllar. Süzünə düzən, fikirinə düzənlik ver. Mən nə desəm onun cavabını düz ver. Düz verməsən, sənin işin xarafdı. Valeh dedi: – Xanım, arxayın ola bilərsən, de gəlsin. Mən dinliyirəm səni. Bu vaxt Zərniyar xanım əlini telli sazına aparıf gürək “Qarazı” qaydasında necə deyir. Biz deyək, siz şad olun: Qarabağdan “dud” eləyif gəlifsən, Aləm bilir mən əlayam, sən nəsən?! Üzün üz əlinlə yıxdın evini, Burda sənə bir bəlayam, sən nəsən?! Valeh güzdərini belə qaldırdı dedi, xanımın dediyi elə buymuş yanı? Bu, məni bəyənmədi. Gütürüf gürək ona nejə cavaf verəjək: Qarabağdan “dud” eləyif gəlmişəm, Aləm bilir mən yek tayam, sən nəsən?! Bir şanlı ustaddan dərsim almışam, Eşq izində dolu payam, sən nəsən?! Zərniyar gürdü ki, oğlan yaman dirənişif süzünün üstündə. Hez üzünü sındırmadı. Dedi: – Oğlan, indi bir az kotanı dərindən bağlıyajam. Dedi: – Xanım, üzün bilərsən, zoxlarını salmışam xaki-turaba. Sualımnan aciz qaldın cavaba, Mən səni salaram xaki-turaba. Yaqin bil ki, boy vermərəm xuraba, Eşq izində bir dəryayam, sən nəsən? Valeh güzünün altınnan xanımın boyna, buxununa, qamətinə fikir verir, deyir gürən Allah tala bunu yaradanda işi-güjü yoxmuş, xalqın canına belə azarlar yaradermış?! Zərniyar xanım gürdü ki, Valeh burada ilişdi. Gütürüf Valeh gürək nə dedi: Zox sənin kimisini al eyləmişəm, Alıfnan üzümə mal eyləmişəm. Dəryalar dibinnən yol eyləmişəm, Mərifətdə mən Musayam, sən nəsən?! Zərniyar dedi: – Oğlan, gür sənin xəyalınnan nələr kezir! Hələ məni belə hədələyən anasınnan doğulmuyuf. Aşıxlar qaqıldaşdılar, gülüşdülər Zərniyar xanıma zox yer elədi bu süz. Onatan aldı Zərniyar xanım gürək nə dedi: Səni də əcəlin gətirif bura, Kimin var dərdinə eləsin zara. Zərniyar dünüfdü əsnəmiş nərə, Meydan üsdə mən küməyəm, sən nəsən?! Valeh dedi: – Dinlə, xanım, ajığın tutmasın, səbr elə gür nə deyirəm! Usdadım Səməddi, sakini-Abdal, Əyər onu gürsən sən olarsan lal. Valehə hez kimsə olammaz misal, Ürcah oldun-mən ustayam, sən nəsən?! Səmədin adını zəkəndə Zərniyar xanımı bir quğuldama tutdu. Dedi ki, o elə bilikli usdad idi, niyə mənim tələmə düşdü. Boynuna kündə, ayağına zəncir saldım. Valeh dedi: – Xanım, mən bu Səməndi demirəm, dillərdə dasdan olan Səmənd var. O, hələ burya gəlmiyif, sənin ondan xavarın yoxdu. Bəli camahat, yerbə-yerdən Valehə “afərin” dedilər. Zərniyara da “sağ ol” dedilər. Eyvallah belə kamallı qız, güzəl qız belə şirin süzdər oxuyur. Qarşısındakı ər kişiyi az qaler dizə gətirsin. Hər kəsin tərəfləri var. Ancaq Valehin tərəfi Süleyman xandı. Camahat bu gürüşə ayıl-mayıl oluf, hamı qulax kəsilif, milzək uzsa, səs zıxmaz. Gütürür Zərniyar: Məndən salam olsun aşıx Valehə, Əyər aşıx isən, gəl eyləyək cəng. Gürək ki, kim kimi verir zavala, Kim kimin əlində olur dili təng. Yanı bu süz zaşdırması süzün quruluşu insanı zaşdırer. Zərniyar güzünün altıynan baxdı ki, gürüm Valehin rəngi-rufu nətərdi. Valeh dedi: – Xanım, qulağ as: Al cavabın deyim, Zərniyar xanım, Mənəm aşıxlarda tərpənməz bir səng28. Zərrəcə yerimnən tərpədə bilməz, Yığılsa, Rum, Qeysər ta Hindi-Firəng. Aşıx Valeh hez üzünü pozmuyıf şax dayanıf ortada nər kimi durdu. Zərnigar xanım gənə gütürdü gürək nejə dedi: Mən qoymaram sən zatasan yarına, Bir təpik gələrəm burcu-barina. Zükər zil qaranlıq rüzgarına, Aşıqlar başıyam mənəndi-peşəng. Valeh dedi: Qurban olum sənin kimi məsdana, Zərbiylə süyləmə, danış mıyana. Kəllə gərək bu meydanda dayana, Aslan davasına tab etməz pələng. Zərniyar xanımı od gütürmədimi? Gütürdü yenə də tərəfinnən ərz eliyək, siz sağ olun: Gətirif səni də meydanə əcəl, Zəkərsən əlimnən yüz cəngi-cədəl. Zərniyaram, yenə meydanıma gəl, İrəngi-ruhunu eyləyim əhəng. Valeh o tərəfə tərpəndi, bu tərəfə tərpəndi xeyli üzünü naza qoydu ki, guya Valeh hez nə bilmir. Əmbə gürdü kü, Zərniyar doğurdan da qəvliyətli, ləyaqətli, layixli həm şairə, həm güzəl, həm bir mərifətli qadındı. Dedi, gəl bunun xatrına dəymə, buna güzəl yumuşaq-yumuşaq cavab ver. Aldı gürək nə dedi. Mərd güzəlsən doğub səni mərd anə, Sən zənansan mənəm iyid, mərdanə. Valehəm, sinəmi qoydum nişana, Atsın yüz kamandar min xeyli xədəng. Bəli, süz cavabı tamamı oldu. Süleyman xan Valehə dedi: – Sazını bağla, oğul! Valeh sazı küynəyə kezirdi. – Oğul, gedək. Həmən bu gecə sabahatan Valeh narə zəkdi. Süleyman xanın üyündə qulaq asdılar. Valehin hərəkətinnən zox şad olan Süleyman xan dedi: – Oğul, indi səhər azılıf, gedək sən Zərniyarnan gürüşə bilərsən. Zərniyar xanım əmr verib xanlar, bəylər irəlidə olan adamlar ağ saqqallar, qara saqqallar, alimlər, axunddar yığlıflar məclisə. Otuz doqquz aşıx da hamısı ayağı zincirli gəlif meydanın büyrünə düzüldülər. Zərniyar dedi: – Aşıxlar, siz də üyrənin, siz də başa düşün elm, savad nə deməkdi. Ancax bu gün mən Aşığ Valehi lap dərin-dərin bir imtahana zəkəjəm. Gütürür burda gürək Zərniyar xanım nə deyəjək, biz deyək, siz şad olun. Bizdən salam olsun Aşıq Valehə, Əvvəl nə şey xəlq elədi sübhanı? Nezə şeydi ondan oldu aşikar, Yaratdı ülfəti, namı-nişanı? Süz nüvbəsi kezdi Aşıq Valehə. Valeh o tərəf, bu tərəfə boylanıf, bir qurtum qəlyan vurdu. Zərniyar xanımın gül camalına nəzər yetirdi. Dedi: – Ay Zərniyar xanım, bu uşax-muşax suallarınla məni niyə qısnıyırsan? Al cavabın, ver sualın. Mənnən salam olsun Zərniyar xanım, Əzzəl bir dürr xəlq elədi sübhanı. Cəmi aləm onnan oldu aşikar, Yazıldı sifəti, namı-nişanı. Zərniyar xanım zox pərişan oldu. Həm də sevindi. Ürəyində Valehin kamalına “əhsən “ süylədi. Dedi: – Valeh, indi kotanı laf dərinnən bağlıyajam, ver cavabın: Süylə gürüm, nədi yerin əsası, Nə üstündə qərar tutuf durası? Nezə ildi yernən güyün arası, Nədən xəlq etdilər həfti əsmanı?29 Valeh xeyli fikirə daldı. Güzünü məclisə dikdi. Məclis əhli elə sandılar ki, Valeh dayandı. Valeh sazının barmaq simlərini düzəldif süzünə davam elədi: Eşit, bir balıxdı yerin əsası, Gav30 üstündə qərar tutuf durası. Səksən min ildi yerlə güyün arası, Nurdan xəlq etdilər həfti asmanı. Zərniyar xanım piyala güzlərini Süleyman xanın üzünə yünəldif, razılıx əlamətiynən süzünə davam elədi. Aldı gürək nə dedi: O kimdi ki, kimnən qorxuban qaşdı, Nezə il orada xaba uğraşdı? O kim idi onlar ilə qarşıdı, Adları nə idi, eylə bəyanı? Valeh qımışdı, güldü. Otuz doqquz məhbusun üzünə baxıf gülümsədi. Dedi: – Qardaşlar, cavaf verim, ya yox? Məhbusdar “ura” zəkdilər, dedilər, Valeh, hünər sənindi. Valeh gütürdü gürək nejə dedi?
Yüz səksən il orda xaba uğraşdı. Qəmər idi, onlar ilə qarışdı, Əshabikəf idi, ismi bəyanı. Zərnigar süzün mühürbəndini gütürüf gürək nə dedi: Zərnigaram, bilməm nədi sanını, O, kim idi yumadılar qanını. O kimdi ki, alar üzü-üz canını, O kim idi, üldü, dirildi canı. Gütürdü gürək Valeh nejə cavaf verdi. Valehəm, bilmirəm ulduz sanını, Ərənlərin yumadılar qanını. Əzrail alacaq üzü-üz canını, O, Cərcişdi31 üldü, dirildi canı. Zərniyar əyağa qalxıf Valehin əllərini mühkəm sıxdı: – Aşıx Valeh, bu gündən səni mən usdad sayıram - dedi. – Xanım, usdad saymağına bir şey demirəm. Dəyirmanzı dəni üyüdüf qurtarannan sora şahat alır. Necəsən, bu şərtə əməl eliyərsənmi? – Valeh, kef sizindi. Ancaq Süleyman xan qoymadı Valehi başqa yerə getməyə. Bu gecəni üz üyündə kezirdir. Məclis apardı, məclis qurdu aşığ Valehə, büyük hürmət elədi. Savaxlarınız həmişə xeyirliyə azılsın. Savax azılan kimi Valeh Zərniyarın iqamətgahına gəlif dərgahının qarşısında gürdü ki, büyük izdiham quruluf, məclis həmişəkindən də büyükdü. Bu gün zünki aşığ Valeh Zərniyarı imtahana zəkirdi. Ona gürə də Valeh düşündü kü, qadın xaylağıdı buna yumşax suallar vermək lazımdı. Üz-üzünə düşündü, nejə eləyim? Gənə dedi yox, aslanın erkəyi, dişisi olmaz, bir az üzümü bərkitsəm yaxşıdı. Bizdən salam olsun, Zərniyar xanım, Əzəlki mətləbin, kamın nejədi? Nə ilə kamilsən, nə ilə naqış, Mürdə-zində32 sərəncamın nejədi? Zərniyar xanım piyalə güzlərini, ox kipriklərini Valehin sifətinə doğru zevirif bir balaca qımışdı. Dedi: – Ay Valeh, mən də elə bildim bir süz deyəcəksən. Məni bu xalqın izində utandırmaqmı isdiyirsən, qulax as, kezif, utanmax vaxtı dəyil: Al cavabın, deyim, ay aşığ Valeh, Əzəlki mətləbim kamım ikidi. Ədəbli kamildi, ədəbsiz naqis, Mürdə-zində sərəncamım ikidi. Valeh dedi: O nədi ki, batinində nazirdi, O nədi ki, vücudunda hazırdı, O nədi ki, şəbü-zildə zahirdi, Bundan artıq sənin camın nezədi? Zərniyar xanım bir ağsaqqalın üzünə baxdı, bir o yana, bir bu yana baxdı dedi: – Ə, zalım oğlu, mənim burda həyamı niyə tükürsən? Gütürüf, dedi, utanmaxdan kezib. Bir Allahdı, batinində nazirdi, O, uşaqdı, vücudumda hazırdı. Dürd kitabdı, şəbu-zildə33 zahirdi, Bundan artıq dolu camım ikidi. – Ey valah, Zərniyar xanım, ey vallah! Gütürdü gürək Aşıx Valeh daha nə soruşdu: Bir əliflə bir dal neylər süyləyin, Valehəm bağrımın başın teyləyin. Tükün kitabları hesab eyləyin, O nədi ki, demək olmaz-ikidi. Zərniyar xanım dedi: – Valeh, məni elə qorxudmuşdun ki, dedim gürəsən bu nə deyəjək mən aza bilməyəjəm, ancaq qulaq as. Zərniyar süzünü azıx süyləyər, Yüz min naşı bir kamilə neyniyər? Bir əliflə bir dal, bir ad eyliyər, O Allahdı demək olmaz ikidi. – Ey vallah xanım, ey vallah. Valeh düşündü, fikirrəşdi, ilahi, mən indi Zərniyara nə deyim ki, cavaf verə bilməsin? Nə var idi Zərniayar hamsın tapa bildi, cavaf verdi. Gəl bu yazıxların qanına bais olma burdan gizlincə aralan, səni hez kəs gürməsin. Valeh sazı gütürüf bir tərəfə qoyuf abidəst almax adıynan darvazadan eşiyə zıxdı. Zərniyarın bu hünərini alqışdadılar. Valeh fikirləşə-fikirləşə qaldı, mən nə edim, ey ilahi, belə baxanda gürdü ki, bir şeytandı dırmaşıf otun üstə zıxeyr. Baxanda gürdü ki, ə, şeytan yeddi qatdı, üzü də sümükdəndi. İzərisində də bir iblis yaterdı. Tez bunu gütürüf dəsmalına büküf geri qayıtdı. – Xanım, hazırsanmı? – Hazıram. Dedi ki, indi ikinci sualımı deyəjəm. Azdın-azdın, azmadın onda biz sənnən gərək xüdafisləşək. – İnşallah azarıx. – Üzünü o qədər qüvvəli hesab eliyirsən? Onda qulağ as: Səhər zağı bir hikmətə tuş oldum, Hikməti yaradan sirri sübhandı. Sümükdən yeddi qat bir qala gürdüm, Bir əjdaha bu qalada pünhandı. Zərniyar xanım yanındakı qızdara dedi, kitabları tükün; İncili, Tüvrəti, Zaburu, Quranı. Yoxluyun bu nə cür heyvandı. Hancarı şeydi ki, biz bilmerik yeddi qat sümükdən. Aradan bir yarım saat kezdi, bir saat kezdi cavab gəlmer. Süleyman xan dedi: – Xanım, əllərini qaldır, bu qədər gejikmək olmaz. Daha vaxtın qurtardı. Zərniyar dedi: – İkinci bəndi desin gürüm bir şeyə uydura bilərmi? Valeh dedi: – Baş üsdə. Bəzdən nərə zəker əjdaha hərdən, Yeddi qat qalanı qaldırer yerdən. Gürən tez baş taper bu pünhan sirdən, Heş deyən olmaz ki, bu iş yalandı. Zərniyar xanım elə vurnuxdu, belə vurnuxdu aradan iki saat kezif, xalx güzdüyür. Zərniyar xanım cığallıx eləmək istədi. Dedi: – Aşıx Valeh, bağışda anlıya bilmerəm, biləmerəm, bu nəsə yalandı. Valeh dedi: – Ay xanım, yalan olmaz inşallah, mən indi deyim o nədisə. Valeh Zərniyara gətirdi əcəl, Zıx pərdə dalından meydanıma gəl. Ariflər, bu sirrə qalmıyın məhəttəl, Bu sirr dəyil, aşgar adı şeytandı. Cibindən yaylığı zıxardıf ortaya qoydu. Dedi: – Xanım, həmən əjdaha budu. Sən onu nə oldu ki, bilə bilmədin. Camahat əl zaldılar. Otuz doqquz aşıx, otuz doqquzunun boynundan kəmənd azıldı. Hə, qardaşlar, buyurun hərəniz bir saz gətirin bu meydana düvür eyləyin. Məclis qızışdı, nə qızışdı. Erkəylər kəsildi, kabablar bişdi. Bu tərəfdən Zərniyarın əmisi oğlu hası ki, qızı zox sevirdi, zox isdiyrdi. Valehin yanına gəlif dedi ki, ədəblə, qanunla qız sana zater. Ancaq o mənim nişanlımdı. Valeh dedi: – Oğlan, mənim üzmün nişanlım var evdə, mən Qarabağa gedəsiyəm. Onda dedi: – Ay Aşığ Valeh, bizim toymuzu tutuf elə gedərsən, inşallah. Zərniyarın toyunda gürək Valeh nə oxudu nejə işdirak elədi. Bəli, Zərniyar xanımın toyu başdandı. Dağıstan vilayətinnən aşığ Valeh, aşığ Səməndi də yanına alıf üz qoydular Qarabağa. AĞCAQUZU Bəli, qulluğunuza hardan xavar verem, kezmiş əyyamnan, sabiqəl düvrannan-ustatdar qüvmünnən. Koroğlunun zox cavan vaxtıydı. O ki, Hasan paşa atasının güzdərini oydurdu, sora başlarına nələr gəldi, o hamıya bəllidi... Deyəllər Qoşabulağın üstündə Həzrət Əli bir nurəni qoja sifətində gəlif, sağ əlini qoz Koroğlunun kürəyinə vurdu, ona iyitdik badəsi izirtdi. Dedi: – Koroğlu, mənim süzümə inan, sən Koroğlusan, hez vaxt, hez kimə məğlub olmuyajaxsan!. Bu süzü deyif də qeyv oldu. Koroğlu üzdüyündə inanar-inanmaz üzündə bir güzəllik, bir qüvvə hiss eləməyə başdadı. Ancax atasının qisasını bu qanizən xotkarrardan, paşalardan almax niyyəti hez başınnan zıxmerdı. Əmbə bu qisası ala bilmerdi, güjü zatmerdi, tək iydi. Koroğlu həmeşə atı sürərdi İstanbulun kanarına, şəhərə tamaşa eliyərdi, hayıfsınıf geri dünərdi. Günnərin bir günü Koroğlu belə fikrə gəldi ki, gedem bir az dolanem, iyiddiyin səmtini, sorağını üyrənem, pəhlivannığı, vuruf-tutmağı, qozaxlığı mənimsiyim, sonra dünüf gənə geri gəlləm. Bu fikirnən Koroğlu Düratı da yedəyinə alıf, atasının kasıf bir dostu varıydı, birbaş olara gəldi. Düratı həmən qoja kişiyə amanat eliyif yola tüşdü. Koroğlu Qıratı sürhasür gəlif, birbaş Təkə-Türkmana zıxdı. Gürdü kü, bir meydandı sulanıf, iki cavan oğlan bir tərəfdə, bir qarımış pəhlivan bir tərəfdə cəng eliyillər. Ancax bu ülüm-dirim cəngi düy, yıxım-qaldırım cəngidi. Bu qarımış pəhlivan bu cavan pəhlivanın birinnən tutaşer, nə qəddər eliyir, cavan pəhlivanın arxasını yerə gətirə bilmer. Bu birinnən qurtaranda o birinə, o birinnən qurtaranda bu birinə... Koroğlu bu cavan pəhlivannara o qədərə meyil elədi ki, dedi: “İlahi, doğrudan da sən buları iyit yaradıfsan”. Bu cavan pəhlivannarnan yaxınnıx eliyif, bunnardan hal-əhval eliyəndə bildi kin, bunnar Təkə-Türkmanın xanı Süleyman xanın oğlannarıdı. Koroğlu Süleyman xanın oğlannarınnan dostux işdətdi. Oğlannarın səvəvinə xannığa əyax aşdı. Koroğlu bir gün xannıxda Süleyman xanın qızı Bilqeysi gürdü. Bilqeyisə zox meyil saldı, doğrusu, Bilqeysi sevdi. Fikirləşdi: “İlahi, mən nə təhəri eliyim, bu Bilqeysi ələ kezirem”. Aradan qarılarnan, qızdarnan sühbət eleyif Bilqeys xanımın konlunu aldı. Bilqeys xanımın konlunu alanan sora Süleyman xana elzi gündərdi. Süleyman xan qəti cavaf verdi ki, bu, hez düzələn iş düylü. Dedi: – Siz nə bilersiniz o haranın yol azanıdı, əsli bilinmer, nəsli bilinmer, dərənin avarasına mən qız vermərəm. Koroğlu xeyli fikirrəşənnən sonra üzü bir yol tapıf, Bilqeys xanımnan gürüşdü. Dərddəşdilər, danışdılar, süzü bir yerə qoyuf qazmax qərarına gəldilər. Bir müddət güzdədilər, aranı xəlvət eliyif vədəleşdilər. Gejənin bir aləmi Koroğlu Bilqeys xanımı Qıratın tərkinə alıf Təkə-Türkmanı tərk elədi. Gəlhagəl, günə bir mənzil, teyyi-mənazil, gəlif Qoşabulağın üstünə – atasının qəbri ünündə atı saxladı. Bir qədər atasının qəvrini ziyarat elədi. Qəvri ziyarat eliyənnən sora gənə də Bilqeys xanımı tərkinə alıf İstanbula endi. İstanbulun ətrafında yazda, yayda camahat binələrə zıxerdı. Bu binələrin birində gizdin bir yerdə bir mağara varıydı. Həmən bu mağarada Koroğlu başdadı məskən salmağa. Aylar, günnər dolaşdı, Koroğlunun qadını Bilqeys hamilə oldu. Bu tək mağarada Bilqeys ilk günnər zox darıxerdı. Nolajax, xan sarayında, süd gülündə zimən, qu tükünnən balış qoyan, atlas yorğan-düşəkdə naz-qəmzəynən firavan gün gürmüş bir qızı birdən-birə mağarıya üyrətmək olardımı? Əmbə Koroğluya olan məhəbbəti Bilqeysi bir qədər təskin eləsə də, gənə darıxerdi. Koroğlu baxıf gürdü kü, doğrudan da bu qızı burda, bu qağlar arasında belə tək qoymax olmaz, başına hava gələr. Oydu ku, binələrin birində bir nuranı qarı nənə varıydı, adına Əsmər qarı deyərdilər. Koroğlu başına gələni Əsmər qarıya danışdı. Əsmər qarı həmən günnən Koroğluyu da, Bilqeysi də oğulluğa, qızdığa gütürdü. Tez-tez Bilqeysə baş zəkməyə gəldı. Koroğlu axzadan, paradan qarıya vererdi ki, süddən, qatıxdan, yağdan-qaymaxdan alıf gətirsin, qoymasın Bilqeys korrux zəkməyə. Beləjə günnər bir-birini əvəz eliyirdi... Bir gün Bilqeys yükünü yerə qoydu, bir güzəl oğlan doğdu. Atalar zox yaxşı deyif “zuğul nə ülüf, nə də üləjək, biri üldümü, beşi onun yerinə pitəjək”. Həyat belədi, gedişat belədi. Bu gün namərdin beşini üldürsən, savax anası o beşin əvəzinə on beşini gənə doğajax. Koroğluynan Bilqeysin mağarada belə gizdin daldalanmaxlarını, bir zuğul aparıf İstanbulda Hasan paşıya xavar verdi. Dedi:
– Üyün yıxılsın, Hasan paşa, bə sən nə təhəri Hasan paşasan kı, Koroğlu sənin torpağında at zaper, sənin binələrində gizdəner? Hasan paşıya qavaxlar da bu həndəvərdə Koroğlunun at zafdığını demişdilər. Bir nezə dəfə atdı dəstələr gündərmişdi ki, Koroğluyu tutudursun, əmbə bir murad hasıl eliyə bilməmişdi. Koroğlunun üstünə gələnnərin kiminin başı, kiminin qolu, kiminin qılzası kəsildi, qalannar üldü, qazannar can qurtardı. Bata bilmədilər qoz Koroğluya. Cəfər paşaynan Hasan paşa belə qarara gəldilər ki, Koroğluyu aradan gütürməkdən ütrü büyük bir qoşun zəksinnər. Koroğlunun üstünə büyük bir qoşun zəkdilər. Koroğlu nə qədər vuruşdu, nezə başdar kəsdi, nezə anaları ağlar qoydu, olmadı. Gürdü kü, əl zəkmellər, yerde qalannara yazığı gəldi, üzü qazıf bir yerdə daldalandı. Düyüş dayandı, Koroğlunun yerini bilən olmadı. Qoşun başzıları ülənnəri, yaralananları da gütürüf geri zəkildilər. Günnərin bir günü Hasan paşa tezdən nizami qoşun zəkif Koroğlunun üstünə gəlmişdi. Bilqeys gəldi dedi: – Ya Koroğlu, axı belə olmaz, qoşun dürd yanımızı kəsif. Koroğlu dedi: – Bilqeys xanım, sən hez niyaran qalma, mən ağamın əlinnən cam dolu badə izmişəm, mana hez şey olası düylü. Əvvəlcən sinəmə bir nezə kəlmə süz gəlif, onu deyim, sonra düşmənə güjümü güstərərəm. Koroğlu bunu deyif, bir "Keşişoğlu" qaydasınnan gürək nə dedi, sizdərə can sağlığı. Xotkar üstümüzə cari buyurdu, Düyüşərəm, dünmərəm, edərəm cəngi. Ac qarınqay kimi doyursa məni Mən qəbul etmərəm bu namı-nəngi. Hasan paşa o tərəfdən nərə zəkif dedi: – Ayə, yetimin biri, sənin atayın başına gətirdiyimi sənin başına gətirəjəm, sən mənim bu qoşunumu az şil-küt elə. Aldı Koroğlu: Əlli nədi, altmış nədi, yüz nədi, Mən bilmənəm hərzə-hərzə süz nədi. Qabağımda dərə, təpə, düz nədi, Mənəm əsil kirvələrin pələngi. Hasan paşa dedi: – “Aya, a Koroğlu, a korun oğlu, sən korun oğlusan, sən nəyə arxalanersan, kimə güvənersən ki?! Mənim qoşunumu niyə belə qırersan? Koroğlu dedi: – Qulaq as, gür kimə arxalaneram. Koroğlu:
Koroğlu der, xub yetişdim mən cana, Mən sərini top eylərəm zovqana. Varıban gedərəm Təkə-Türkmana, Ollam Əli qullannın yekrengi. – deyif, əlini uzatdı qılıncın dəstəyinə, bir dəli nərə zəkdi, yer-güy titrədi, qoşunu pencər kimi bizməyə başdadı. Koroğlu gürdü ki, bir yannan qırdıxcan qoşun bir yannan daha da arter, fikirrəşdi ki, burdan qazıf başını qurtarmax lazımdı. Qoşunun seyrək yerinnən bir səmt tapıf, sağa-sola qılınc zala-zala mağaranın ağzına gəlif, Bilqeys xanımı harayladı. Bilqeys xanım eşiyə zıxdı. Koroğlu onun qolunnan tutuf, alıcı quş kimi atın tərkinə qoymağınnan tərpənməyi bir oldu. Qoşun Koroğlunun dalınnan əl zəkmerdi. Ona qılınc, əmud zatan düyüldü, yalama zatan düyüldü. Geri yannan başdadılar Koroğluyu oxa tutmağa. Oxun biri bir namərdin əlinnən şıxıyıf Bilqeys xanımın kürəyinin ortasınnan sancıldı. Bilqeys xanım "of-of" deyif zığıranatana, Qırat üz qoydu Zənlibelin başına tərəf. Gəldilər zatdılar Qoşabulağın üstünə. Alı kişinin qavrının yanında Koroğlu atdan endi, Bilqeys xanımı ehtiyatnan atdan endirdi. Gürdü, qız can verer. Koroğlu baxdı gürdü qızdan o qədər qan axıf ki, dodaxları zart-zart oluf. Oydu ku, Qoşabulağın suyunnan bir oyuc Bilqeys xanıma izirtdi. Bilqeys yumulmuş güzdərini axırıncı dəfə azdı. Sevgili Koroğlusuna axırıncı dəfə həsrətnən baxıf: Oğlumuz amanatı – deyif, güzdərini təzdən yumdu. Koroğlu Bilqeys xanımı atasının yanında dəfn elədi, ağladı, sızdadı, üz qoydu mağarıya tərəf. Gəldi mağarıya zatdı, hər yeri ələk-vələk elədi, uşağı tapa bilmədi, dündü bir də baxdı, hez bir şey hasil olmadı. Koroğlu hirsinnən hez Əsmər qarıya da baş zəkmədi. Fikirrəşdi ki, gedif qoja qarının dərdini daha da artırmıyım. Oydu ki, üz qoydu kor-peşiman Zənlibelə tərəf. Qoşabulağa zatdı, gəldi güz yaşını yüdü. Gəlif atasıynan Bilqeys xanımın qavırları arasına uzanıf, təzdən ağlamağa başdadı. Bir müddətdən sonra güzünə yuxu getdi. Koroğlu burda yatmaxda olsun, eşit Əsmər qarıdan. Əsmər qarı gürdü ki, Koroğlu Bilqeysi də tərkinə alıf qazdı, əmbə uşax qucaxlarında düyülü. Güzdədi, ara sakitdəşənnən sonra mağarıya gəldi gürdü ki, bir canavar uşağı əmizdirer. Qarı bir az xəlvətə zəkilif güzdədi, canavar zıxıf getdi. Oydu ku, uşağı bələyinə püküf, sağına-soluna baxa-baxa üz komasına gətirdi. Uşağın bələyini aşdı, uşax Koroğlunun qolzağındaydı. Uşağı yüdü, təmizdədi, quruladı. Qoyun südü pişirif uşağı yedizdirdi. Beləjə bu münvalnan bu uşağı qoyun südünnən büyütməyə başdadı. Günü günnən uşax büyüməyə başdadı, atalar der: “cideyi zuvalda gizdətmək olmaz”. Qonum-qonşu bildi kin, Əsmər qarının üyündə bir kürpə var. Hərə bir yannan Əsmər qarıdan soruşordu: – Ay qarı, bu uşax kimindi, hanı onun ata-anası? Əsmər qarı hərəsinə bir cavaf vererdi. Derdi nəvəmdi, gətirif yanımda saxlıyıram. Derdilər: – Ağbirzək qarısan, axı niyə yalan danışersan? Sənin ki, üyladın yoxdu, niyə dersən nəvəmdi? Qarı bir gün hirsdəndi, hamıyı süydü biyavır elədi. Dedi: – Belə hez kimim yoxdu, gedif İstanbuldan pulnan alıf gətirmişəm, üzümə oğul eləmişəm, dərdi sizəmi qalıf?! Bəli, bu xavar getdi Hasan paşıya zatdı kı, bəs deməzsənmi, filan qarıda bir tappa uşax var. Hasan Paşa Əsmər qarıyı yanına zağırtdırdı, dedi: – Qarı, sən o uşağı mana satmalısan! Qarı dedi: – Paşa sağ olsun, sənin əmrin mana Allahın əmrinnən də üstündü. Əmbə mana da yazığın gəlsin, mən istiyirəm onu büyüdüm, gələcəkdə mana da bir sahıf zıxan, qəvrimi ziyarət eliyən olsun. Hasan paşa dedi: – Qarı, sən hez şeyin fikrini zəkmə, sənin bu dünyalığıyın da, o dünyalığıyın da xarcı mənim boynuma. Bunu deyif, Hasan paşa xəznadarı zağırtdırdı, qarıya bir kisə qızıl verif yola saldı. Qarı komasına gəlif Koroğlunun bazubəndini uşağın qoluna bağlayıf, üzünnən-güzünnən üpdü. Hasan paşanın adamlannnan uşağı da gütürüf saraya gəldilər. Qarı dedi: – Paşam sağ olsun, üzün gürürsən ki, qocalıf əldən tüşmüşəm. Günnərimi sayeram, mümkünsə onun qoluna taxdığım o bazubəndə hez kim toxunmasın, qoy kürpə balama mənnən yediyar qalsın. Hasan paşa Əsmər qarının süzünü yerə salmadı. Paşa dedi: – Qarı, bə bu uşağın adı nədi, nə qoymuşdun onun admı? Əsmər qarı yazıx-yazıx dedi: – Paşam sağ olsun, onu qoyun südünnən bəsləmişəm, onzun da adını Ağcaquzu zağırerdım. İndi bunnan sora üzünüz bilərsiniz. Hasan paşanın qarıya yazığı gəldi. Dedi: – Qarı, sən nə ad qoyufsan, biz o adnan da zağırajıyıx balamızı. Bunu deyif qarıya gənə də axzadan, qızıldan verdilər, yola saldılar. Ağcaquzuyu da dayələrə tafşırdılar. Bu münvalnan Koroğlu balası Hasan paşanın sarayında büyüməyə başdadı. Yüklə 3,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|