Bundan sonra «
D
ədə Qorqudə haqqında çox geniə tərzdə rus
aliml
əri tədqiqatda bulundular. 1894-cü ilə 1911 tarixləri arasında
baəda akademik Bartold olduəu halda Tumanski ənostronev və
Qazax alimi Dibayev t
ərəfdən bir çox məqalələr nəər edilmiədir
ki, bunların mahiyyəti öz bəhslərində təhlil ediləcəkdir.
Vaxtı ilə əstanblada təəkil edilmiə «Asar əslamiyyət və milli-
y
ət tədqiq əncümənə Berlin kitabxanasındakı kopya edilmiə nüs-
x
ənin fotoqrafını çıxararaq Kilisli müəllim Rüfət mərifəti ilə kitab
halında basdırılmıədır. (Mətbəəyi Amirə 1332, miladi 1916).
Mü
əllim Rüfətin istinsax əsasında oxuyamadıəı bir çox ifadə
v
ə kəlmələrin yanında yapdıəı təhsislərin bir çoxu yanlıədır. əün-
ki «Kitabi Qorqudəun dili bizim Azərbaycan ləhcəsi olduəundan
bizim indi bel
ə qullandıəımız bir çox kəlmələri və ifadələri
mü
əllim Rüfət bilmədiyi üçün bunları yanlıə olmadıəı halda,
Osmanlı türkcəsinə görə təshih eləmiədir.
57
Yazma nüsx
əyi bizat
gör
ən və tədqiq edən Bartol mətndə kitabın adını «Kitabi Dədə
Qorqud
əla lisani taifeyi Oəuzanə deyə göstərir.
58
Halbuki, Rüf
ət
d
ədəm degin zəmir ədatı «mə-yı atmıə və tayifə gəlməsini də
osmanlı aəzına görə taifə yapmıədır.
Bu xüsusda türkiy
əli müəllimlərdən M.Cövdətin 1334 və
1338-d
ə yazılmıə iki kiçik məqaləsi, bundan sonra Köprülüzadənin
kitabalarında bir neçə qısa haəiyəsi vardır. ən son tədqiq əbdül-
q
ədir adında baəqırdıstanlı bir gəncin «Türkiyyat məcmuəsiəndə
«
Kitab D
ədə Qorqudə haqqında sərlövhəsi ilə yazdıəı məqaləsidir.
57
M
əsələn əilə (əillə) kəlməsini müəllif qətiyən yanlıə iəarətlə göstərilmiədir.
Halbuki, «
M
ərə noldunuz diyü bir əillə birinə, bir əillə birinə urduə (səhifə
143) cüml
əsinin özü də göstərir ki, əillə kəlməsi bizim ləhcəmizin hazırda belə
yaəayan kəlmələrindəndir. 65-ci səhifədə «Dəxi sənin yüzünə bən gəlmərəmə
cüml
əsindəki yüzünə kəlməsini yurduna əəklində tamamilə indi olaraq təshih
edir. Halbuki, bu ifad
ə indi belə, bizim ləhcəmizdə var.
58
Bartold. Yeəyo izvestiye o Korkude. Zapiski Vostoçnoqo otd. Russ.arx obə.
tom. XIX, str.73-75.
ənasrantsev də eyni ərəbcə səlövhəyi qoyur və ruscada
beyl
ə tərcümə edir: “ Kniqa o moem Dede Korkudaə na yazıke plemeni Oəu
zovə Zapiski t. XX str. 40-46.
188
Bu m
əqalə əksik bir bibiloqrafi ilə bərabər qırəız və baəqırd
türkl
əri arasında Qorqud haqqında yaəayan əfsaqələrdən bəhs edir.
Yuxarıda yad edilən bütün mənbələr Bartoldun ilk məqalə-
sind
ə qısa sətirlər müstəsna olmaq əərti ilə “ Qorqud kitabı”nın dil
v
ə ədəbiyyat tarixi nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyət və qiymətli təhlil
ed
əcək ümumi mahiyyətdə deyil. Biz burada bütün bu tədqiqləri
gözd
ə tutaraq onu ümumi bir təhlil məruz buraxacaəız.
Drezdend
əki mətnin yazıldığı tarix haqqında
“ Qorqud kitabı”nın mətni Drezden kitabxanasının XVI əsr
yazmaları arasında hifz edilməkdədir. Demək olur ki, yazmaların
kataloqunu t
ərtib edən Fleyəer mətnin bu əsrdə yazıldıəına qənaət
hasil etmiədir. Bartolda mətnin yazıldıəı tarixi araədırarkən
haman-haman eyni n
əticəyə vasil olmuədur. Böylə ki, mətnin son
s
əhifələrindən birində Osman paəanın vəfat tarixi 993-cü ildir
(miladi 1585), t
ərzində mövcud bir qeydi görən Bartold deyir ki,
bundan da
əlyazmasının o vaxtlar (yəni 1585 illərində) yaxud az
sonra yazıldıəı istiərac edilə bilər
59
.1
Halbuki, bizc
ə bir kitabın mətni xaricində gəliəi gözəl qeyd
edil
ən bir vəfat tarixi o kitabın yazılıəı və yazıldıəı tarix ilə
əlaqədar olmaz. Bunun üçün mətnin yazıldıəı tarixi böylə bir
ölüm tarixind
ən çıxarmaəa çalıəaq doəru nəticə verməz.
əski türk ailələrində bir adət var idi: birisi doəuldumu, və ya
öldümü v
ə yaxud zəlzələ, aclıq, xəstəlik, istila kimi mühüm
hadis
ələr zühr etdimi, vaqiənin tarixi ailənin böyüyü və yaxud
oxumaq bil
əni bir-iki sətirlə evdə bulunan ləyəttyin bir kitabın
(
ələl-əksəri Quranın) baəına və ya sonuna qeyd edilirdi. Osman
paəa adlı zatın ölümünün qeydi də bu surətlədir. Bu kimi qeydlər
üç ün mütl
əqa kitabın qədim və yaxud yaxın zamana aid olduəuna
bakılmazdı. Ola bilər ki, Osman paəanın vəfat tarixi qeyd edilən
m
ətnin çox köhnə bir zamanda yazılmıədır.
«Kitabi Qorqudəu öz kataloqunun XVI əsrdə mənsub
yazmaları içində qeyd edən Fleyəeri aldadan səbəb də bəlkə bu
59
«Kitabi Korkudə. Zapiski Vost. otdel. tom, 8. str. 203-218.
189
bir s
ətirlik qeyddir. Akademik Köprülüzadə müəyyən bir vaxt
göst
ərməyərək bu yazmanın Osmanlı dövlətinin təəkilindən sonra
t
əsbit edilmiə olduəunu iddia edir.
60
Burada t
əsbit kəlməsi istinsas mənasına olmayıb da əifahi
v
əziyyətdə ikən kaəız üzərinə qonulduəu məqsədi ilə qullanılırsa, o
halda
bir az düəünmək lazım gəlir. əünki əbu Bəkir Abdullah ibni
Aybekir D
əvadarinin verdiyi məlumat mövcibincə “ Kitabi Qor-
qud”dakı mündəricat «Oəuznaməə adı altında çox əvvəllər türkcə
olaraq t
əsbit edilmiədir. Sonralar farscaya və IX əsrdə farscadan
ərəb dilinə tərcümə olunmuədur ki, Dəvadərini XIV əsrin baəların-
da gördüyü «Oəuznaməənin ərəbcə tərcüməsidir. O halda, bu tərz-
d
ə ifadəyi biz ancaq əldəki kitabın Osmanlı dövlətinin təhsizindən
sonra kopya edildiyi t
ərzində qəbul etmək məcburiyyətindəyik.
Osmanlı dövlətinin təəkilini mütəaqib kopya edildigi fikrini
ver
ən yeganə vəsiqə «Kitabi Qorqudəun iki cümləsidir: «Qorqud ata
ayıtdı: Axır zamanda xanlıq geri kayiya degə kimsənə əllərindən
almiy
ə, axır zaman ölüb qiyamət qopunca. Bu dedigi Osman nəslidir
iədə sürülüb gedəyürdür (səh.3). Bir də «Bayburə bəg oəlu Bam-
sıbirik hekayəsiəndə əstanbul kəlməsinin yad edilməsidir. Bayburə
b
əg yeni bir oəlu doəduəu zaman bəzirganları çaəıraraq əmr verir:
«Barın Rum elinə mənim oəlum üçün yaxəı ərmaəanlar gətirin bö-
yünc
əə dedi. Bəzirganlar dəxi gecə-gündüz yola girdilər. əstanbula
g
əldilər. Dam danıəıq ələ yaxəı ərmaəanlar aldılar (səh. 39).
Bu iki cüml
ədən birincisi daha qüvvətli bir vəsiqə təəkil
edir. H
əqiqətdən “ Qorqud kitabı”nın baəında görülən cümlə
kitabın Osmanlı hökumətinin təəkilindən sonra yazıldıəını deyil,
kopya edildiyini göst
ərir.
“ Qorqud” mətninin yazıldıəı tarixi XVI əsrə qədər irəli gətir-
m
ək doəru olmaz. Mətindəki dilin ünsürləri bu fikri təyin etdiyi
kimi ayrı bir vəsiqədə mütaliəmizi qüvvətləndirir. əski Osmanlı
padəahlarından ikinci Murad zamanı (doəumu 1388, vəfatı 1438)
olan XIV
əsrin sonları ilə XV əsrin baəlarında yazılmıə «Tarixi-Ali
S
əlcuqə Dədə Qorqud haqqında bu qayıbdan xəbərlər söylərdi.
60
Türk
ədəbiyyatı tarixi, cild I, səh.59
190
Dostları ilə paylaş: |