Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V.Q.Belinski
____________Milli Kitabxana____________ 91 tarixini struktur əsasda deyil, xronoloji baxımdan öyrənmək meyli hələ də özünü göstərir. Janrın tarixi, poetikası, estetikası araşdırılarkən əvvəlcə belə suala cavab axtarılmışdır: roman nədir? Əsasən XIX əsrdən etibarən bu suala cavab vermək üçün məşhur ədəbiyyatşünaslar, filosoflar, yazıçı və psixoloqlar onlarca formullar işləmişlər və bu gün də dəqiqləşdirmələr aparılır. Bəşəriyyətin bədii təfəkkürünün böyük nailiyyəti kimi dəyərləndirilən roman haqqında tarixən aparılan ümumiləşdirmələr və bu gün də davam edən elmi-nəzəri və bədii-estetik araşdırmalar belə bir qənaətimizi möhkəmləndirir: roman bəşəriyyətin həyatında yalnız möhtəşəm bədii hadisə deyil, həm də mühüm ictimai-tarixi hadisədir. Digər ədəbi janrlardan fərqli olaraq, bəşəriyyət romanda özünü, öz dünyasını və ötən zamanlarını daha ətraflı və canlı görür. Həm də yalnız olmuşları və olanları deyil, onların mahiyyətini, məntiqini və mənasını görür, özünün düşüncələr aləmini və psixologiyasını görür. Görür və düşünür. Gəlin razılaşaq: tarixin ictimai-siyasi mərhələlərində XVIII-XIX əsrlər Fransası Balzaksız, A.Dümasız, Hüqosuz, XVII, XIX əsr və XX əsr inqilab dövrü Rusiyası L.Tolstoysuz, M.Şoloxovsuz, A. Tolstoysuz, (“Hərb və sülh”, “Sakit Don”, “I ____________Milli Kitabxana____________ 92 Pyotr”, “Əzablı yollarla”), XII əsr, XVIII əsr, XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəlləri, XX əsrin 20-ci illəri Azərbaycanı M.S.Ordubadisiz, Y.V.Çəmənzəminlisiz, İ.Şıxlısız, F.Kərimzadəsiz (“Qılınc və qələm”, “Dumanlı Təbriz”, “İki od arasında”, “Dəli Kür”, “Qarlı aşırım”) yalnız tarixi faktlarla və sənədlərlə necə mükəmməl və canlı görünə bilərdi? Diqqəti bir daha tarixən roman haqqında deyilən elmi- ədəbi mülahizələrdən bəzi məqamlara yönəltmək istəyirik. Hesab edirik ki, bu, tədqiqatın məqsəd və vəzifələrinin elmi- nəzəri həllində müəyyən rol oynaya bilər. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının roman problemlərinin tədqiqi sahəsində araşdırmalarında bu məsələ üzərində dayanmaları, əlbəttə, qiymətləndirilməlidir. Roman məfhumuna geniş mənada yanaşan ədəbiyyatşünaslar onun köklərini qədim eposlarda, yunan və Roma ədəbiyyatında, qədim Çin ədəbiyyatında, Firdovsinin “Şahnamə”sində, Nizaminin “Xəmsə”sindəki poemalarda və s. axtarırlar. Sonralar roman nəsr yaradıcılığının müstəqil janrı kimi F.Rablenin (“Qarqantua və Pantaqruel”), M.Servantesin (“Don Kixot”), XVIII əsrdə D.Defonun (“Robinzon Kruzo”), C.Sviftin (“Qulliverin səyahəti”) əsərləri ilə ortaya çıxır. XIX əsr isə artıq mükəmməl romançılıq əsri kimi tanınır. Bu ____________Milli Kitabxana____________ 93 romanlarda həyat həqiqətləri, realizm güclü idi. Ədəbi fikir romanın inkişafını hər şeydən əvvəl, realizmin inkişafı ilə əlaqələndirir və eyni zamanda romanın çiçəklənməsinin də realizmin çiçəklənməsinə səbəb olduğunu təsdiq edir. Romanın üslub baxımından araşdırılması XIX əsrdən başlanılmışdır. XVII-XVIII əsrlərdə romana ayrıca, müstəqil poetik janr kimi münasibət bəslənilməmiş və o, qarışıq ritorik janr hesab edilmişdir. Yalnız XIX əsrin ortalarından başlayaraq romanın janr mənasında spesifik predmeti müəyyənləşdirilmişdir. XVIII əsrin sonlarından romanda psixologizm qüvvətlənmiş, epik, lirik və dramatik meyllərin qovuşması əlaməti – sintetiklik təmayülü özünü göstərmişdir və bununla roman heç də özünün epik əsasından uzaqlaşmamışdır. XIX əsrdə xüsusilə V.Belinskinin və Hegelin roman janrı haqqında mülahizələri romanın predmetinin estetika və ədəbiyyat nəzəriyyəsi tərəfindən dərkini sürətləndirmişdir. V.Q.Belinski göstərirdi ki, romanın meydana gəlməsinə, müvəffəqiyyət qazanmasına səbəb, zəmanənin ruhu və demək olar ki, ümumdünya hadisələrinin cərəyanıdır, “ümumi tələbin nəticəsidir”. “Roman...insanlığın elə bir dövründə əmələ gəlmişdir ki, bütün vətəndaşlıq, ictimai, ailə və ümumiyyətlə, insani münasibətlər son dərəcə mürəkkəb və dramatik bir hal ____________Milli Kitabxana____________ 94 almış və həyat dərinlik və genişlik etibarilə son dərəcə çox ünsürlər halında yayılmışdır” (11, 52.). Böyük tənqidçi qeyd edirdi ki, müasir roman qədim eposun təkrarı deyildir və bu romanı heç də həmin epos doğurmamışdır, həyatın öz zəruri tələbləri nəticəsində meydana gəlmişdir. Xalqın tarixində poeziyanın böyük rolunu qiymətləndirməklə yanaşı, V.Q.Belinski hesab edir ki, poeziya həyat həqiqətlərini bütün dərinliyi və rəngarəngliyi ilə verə bilmir, “həyatın dibinə” qədər enmir, həyat bədii yolla tədqiq edilmir, xalq isə “özünü və öz həyatını görmək istəyir”. Həmin tələblərə roman layiqincə cavab verir. “İctimai həyatla əlaqədar alınan insanın poetik formasını vermək üçün romanın forması və şərtləri daha çox əlverişlidir”, “romanın bu qədər böyük müvəffəqiyyət qazanmasının və hakim ədəbi formaya çevrilməsinin sirri də bundan ibarətdir” (11, 46). Hegel romanı “burjua dövrünün eposu” adlandırmış, orta əsrlər formasını şərti mənada roman hesab etmişdir. Hegel və onun ardıcılları burjua cəmiyyəti şəraitində qəhrəmanlıq epopeyası yaratmağın mümkün olmadığını, ictimai məqsədləri həll etməkdə yalnız romanın aparıcı janr olduğu fikrini irəli sürürdülər. İnkişafın tarixi mərhələsini janrların tipologiyası baxımından qiymətləndirən Hegel qeyd edirdi ki, janr Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|