Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 99 mülahizələri də özünə geniş yer almışdır. Bir müddət Kustanay vilayətinə sürgün olunan M.M.Baxtin 1937-ci ilin payızında sürgündən qayıdır. Lakin ona paytaxtda yaşamağa icazə verilmir. M.Baxtin Tver vilayətində yaşamalı olur, bir çox çətinliklərə baxmayaraq, yorulmadan elmi-tədqiqat işlərini davam etdirir. Nəhayət, 1940-1941-ci illərdə ona L.İ.Timofeyevin işlədiyi Ümumdünya Ədəbiyyat İnstitutunda iki məruzə ilə çıxış etməyə icazə verilir. Məruzələrin ikisi də roman haqqında idi. “Вопросы литературы” jurnalı 2007-ci il 3-cü sayında həmin məruzələrlə əlaqədar arxiv materiallarını ilk dəfə çap etmişdir (154). M.M.Baxtinin 1940-ci ilin 14 oktyabrında Ümumdünya Ədəbiyyat İnstitutunda oxuduğu məruzə belə adlanır: “Romanda söz (romanda üslubiyyət məsələlərinə dair)”. Müəllif belə bir müddəasını təsbit edir ki, janrların nəzəriyyəsi və tarixi (xüsusilə onların yarandığı və formalaşdığı dövrlərdə) dillərin və dil dünyagörüşlərinin taleləri ilə qırılmaz əlaqədə, onların mübarizəsi, qarşılıqlı əlaqəsi, çarpazlaşması ilə əlaqədə, ədəbi dillərin əvəzlənməsi, dillərin daxili parçalanması və birləşməsi (mərkəzdənqaçma və mərkəzləşmə) proseslərində öyrənilməlidir. Roman çoxdilli düşüncə məhsuludur. Roman dillərin, dialektlərin, ədəbi və qeyri-ədəbi dillərin dairəsində ____________Milli Kitabxana____________ 100 yaranır. Roman dili – dillər və üslublar sistemidir, bədii cəhətdən təşkil olunmuş “dillər-dünyagörüşlər dialoqudur”. Dil (dialekt, janr, dünyagörüşü dili, nəsillərin dili və s.) roman qəhrəmanının obrazı ilə qırılmaz bağlı olan bədii obraza çevrilir. Romanda dillərin dialoqu ritorik diskussiya deyildir, dillərin bədii obrazlar sistemidir və s. Qeyd edək ki, “Вопросы литературы и эстетики” toplusunda M.Baxtinin “Romanda söz” adlı tədqiqatının mətni verilsə də, son arxiv materialları ilə həmin mətn arasında ciddi fərqlər vardır. M.Baxtinin “Romanda söz” adlı iki tədqiqat işi olmuşdur. Birincisi sürgündə olarkən – 1934-1936-cı illərdə yazdığı kitabdır. Ikincisi isə 1940-ci ildə etdiyi məruzədir. Kitab 70-ci illərdə qeyd etdiyimiz “Вопросы литературы и эстетики” toplusunda verilmişdir. Məruzə isə çap olunmamışdı. 1941-ci il martın 24-də M.M.Baxtinin Ümumdünya Ədəbiyyat İnstitutunda oxunan “Roman ədəbi janr kimi” məruzəsi də çap olunmamışdı. Sonralar onun tezisləri əsasında “Epos və roman” adlı məqaləsi çapdan çıxmışdır. Həmin məqalədə romanı yeganə inkişafda olan və hələ tam qəlibə düşməmiş janr hesab edən M.Baxtin yazırdı: “Bütün janrların içərisində təkcə roman yazıdan və kitabdan cavandır və təkcə o, ____________Milli Kitabxana____________ 101 qavrayış obyekti olmağa, yəni oxumağa meyllidir”. (125, 393). L.İ.Timofeyevin iştirakı ilə keçirilən diskussiyada roman janrı ilə bağlı maraqlı çıxışlar olmuşdur və M.Baxtinin həmin çıxışlara münasibəti də diqqətçəkəndir. M.M.Baxtinin “Roman ədəbi janr kimi” məruzəsinin tezislərindən (154) : 1. Romanın janr kimi nəzəriyyəsinin çətinliyi, onun işlənməsinin qeyri-kafi vəziyyəti onunla izah edilir ki, roman Avropa ədəbiyyatında yeganə hələ hazır olmayan, təşəkkül tapmayan janrdır. Romanın janr şablonu hələ təşəkkül etməmişdir, onun janr sümüyü hələ bərkiməyib və digər janrlarla nisbətdə fərqli, müqayisəolunmaz plastikliyini saxlayır. Odur ki, təşəkkül tapan janr kimi roman nəzəriyyəsi digər, hazır janrların nəzəriyyəsindən fərqli olaraq, xüsusi təhlil metodları tələb edir. 2. Roman təşəkküldə olan bir janr kimi, yeni dövrün ədəbi inkişafının önündə gedir və digər bütün janrlarla müqayisədə tənqidi janrdır. O, digər janrların genişlənməsinə (xüsusilə XVIII əsrin ikinci yarısından) güclü təsir göstərir, onların gerçəkliyə münasibətinin dəyişməsinə və özlərinə, hazır janrlara xas olan şərtiliyi, süniliyi, dil durğunluğunu və s. aradan qaldırmağa kömək edir. XIX əsr üçün ədəbiyyatın, ____________Milli Kitabxana____________ 102 demək olar, bütün janrlarında (yalnız poema və dramlar yox, lirikada da) “romanlaşma” prosesi xarakterik olmuşdur. Yarandığı vaxtdan romanın digər janrlarla qarşılıqlı münasibəti, yanaşı mövcudluğu sakit və qapalı olmamışdır. Bu digər janrlarda da özünü göstərmişdir. 3. Roman, təşəkkül tapan və maksimal səviyyədə plastik janr kimi, ədəbiyyatda realist tendensiyaların daha ardıcıl və qəti ifadəçisi olmuşdur. Böyük janrlar arasında roman ilk dəfə olaraq, müasir gerçəkliyi ciddi təsvir predmetinə çevirmişdir. 4. Roman, təşəkkül edən janr kimi, ədəbiyyatda insan obrazının əsaslı yeniləşməsini də müəyyən etmişdir. Roman şəraitində digər janrlar (xüsusilə epos və faciələr) üçün xarakterik olan insanın taledən və vəziyyətdən asılılığı aradan qaldırılır. Bu da insanın bütün obrazının yeniləşməsinə, bu obrazın sərhədlərinə qədər dəyişməsinə və onun gerçəkliklə qarşılıqlı əlaqəsinə gətirib çıxarır...İnsanın subyektivliyi obyektiv təsvirin predmetinə çevrilir. Roman, nəhayət ki, inkişaf edən insan obrazına (təşəkkül edən fəaliyyətin mürəkkəb və ziddiyyətli şəraitində) yüksəlir. Təşəkkül edən janr kimi romanın bütün – kompozisiya, sujet, üslubi xüsusiyyətləri tam plastikliyi ilə xarakterizə edilir və buna möhkəm janr əlamətləri kimi deyil, bütün ədəbiyyatın Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|