Yer tuzishning ilmiy asoslari

N azorat savollari
1. Y erning tabiiy resurs sifatida ja m iy a t hayotidagi aham iyati qanday?
2. Q an d a y h o llard a yer m e h n a t p re d m e ti, m e h n a t q uroli va b arc h a u ch u n u m u m iy
ishlab ch iq a rish vositasi hiso b lan ad i?
3. N im a u c h u n y e r q ish lo q xo'jaligida asosiy ishlab ch iq arish vositasi hisoblanadi? 
4 X alq x o 'jalig in in g h a r xil ta rm o q la rid a yerning aham iyati qanday?
5. Y er boshqa ishlab ch iq arish vo sitalarid an nim asi bilan farq qiladi?
6. Y er bilan ajralm as b o g iiq ishlab ch iq arish vositalariga n im a la r kiradi?
7. Y er tu z ish d a q o ila n ila d ig a n «Yer» tu sh u n c h asig a t a ’rif bering.
22

---

II bob
SUV - SU G ‘ORMA DEHQONCHILIKDA ASOSIY
ISHLAB CHIQARISH VOSITASI
1. 
Suv - tabiiy resurs va sug‘orma dehqonchilikda asosiy ishlab
chiqarish vositasi.
Suv yerning ajralmas bo'lagi hisoblanib, m oddiy ishlab chiqa- 
rishda ikkita vazifani bajaradi: tabiiy resurs va ishlab chiqarishning 
umumiy sharti. Tabiiy resurs sifatida esa u yana ikkita m uhim vazifani 
bajaradi: ishlab chiqarish jarayonida odam m ehnati qaratilgan tabiiy 
jism (m ehnat predm eti) va odam uning yordam ida qishloq xo'jalik 
ekinlarini o'stirib, hosil oladigan tabiiy m ehnat quroli. U insoniyat 
moddiy faoliyatining ham m a tarm oqlarida shu tarm oqning xusu- 
siyatlariga mos keladigan h ar xil shakllarda qatnashadi. 
■" 
1 *-
lin in g ishiab chiqarish tarm oqlarida bajaradigan vazifasi h a r xil. 
Ishlab chiqarishning ayrim tarm oqlarida suv nafaqat inson hayoti 
uchun zarur shart sifatida, balki, odam lam ing m ehnat qiladigan 
sohasi (suv transporti, baliqchilik, G E S va boshqalar) va joyi (daryo- 
!ar, ko'llar, dengizlar va okeanlar) sifatida xizmat qiladi. B undan 
tashqari, suv havzalari o'ziga yarasha xazina vazifasini ham bajaradi. 
U ndan jam iyat uchun zarur boyliklar (baliqlar; dcngiz hayvonlari, 
marvarid chig'anoqlari, har xil suv o 'tlari va boshqalar) olinadi.
S ug'orm a dehqonchilikda suv yer bilan birga ishlab chiqarish 
jarayonining ichki elem enti bo'lib, tabiiy m oddiy ishlab chiqarish 
kuchlaririing bo'lagi hisoblanadi. Shuning uchun ham u yer bilan 
birgalikda sug'orm a dehqonchilikda asosiy ishlab chiqarish vositasi 
hisoblanadi; sababi, bu yerda 
U 
ikkita vazifani: m ehnat predm eti va 
m ehnat quroli vazifalarini bajaradi. Lekin shuni qayd qilish zarurki, 
u ishlab chiqarish jarayonida qatnashguncha, o 'z tabiiy havzasida 
tab iat m ahsulidir. T abiiy havzasidari olinib, qish lo q x o 'jalik
ekinlarini sug'orish uchun yetkazib berilgan suv ishlab chiqarish 
vositasiga aylanadi. Inson m ehnati sarflanishi natijasida u dalalarga 
sug'orish uchun olib kelinadi. Bu jarayonda u m ehnat predm eti 
vazifasini bajaradi. Keyin, sug'orishda u tuproq unum dorligidan 
to 'la foydalanishga im koniyat yaratadigan m ehnat quroli sifatida 
xizmat qila boshlaydi.
23

---

Ishlab chiqarish vositasi sifatida suv ham o ‘ziga xos, uni boshqa 
ishlab chiqarish vositalaridan ajralib turuvchi xususiyatlarga ega. Ular:
l.S u V -in so n m eh n ati m ahsuli emas. U sug/orish yoki boshqa 
m aqsadlarda foydalanilganda ishlab chiqarish vositasiga aylanadi.
2. Suvning zahirasi chegaralangan, uning o ‘rnini boshqa ishlab 
chiqarish vositalari'bdsa olmaydi.
3. U ni uzoq m asofalarga ko'chirish juda qiyin, ayrim hollarda 
esa u m u m an m um k in emas. Suvni uzoq masofalarga uzatish salbiy 
ekologik oqibatlarga olib kelishi mumkin.
4.
Suvdan foydalanish maxsus suv inshootlari (to ‘g‘onlar, suv 
om borlari, kanallar) qurishni talab qiladi.
5. Suv foydalanish jarayonida to ‘la tuproqqa so‘riladi va boshqa 
suv turlariga (yer osti, bug'langan, gigroskopik, kimyoviy bnik- 
kan va boshqalar) aylanadi.