Yer tuzishning ilmiy asoslari

Nazorat savollari
1. Jju m o iy ish ia b c h iq a ris h d a suv q a n d a y iq tiso d iy a h a m iy a tg a ega?
2 QJanday s h a ro itla r d a suv u m u m iy ish lab c h iq a rish v o sitasi, m e h n a t p re d m e ti 
va m e h n a t q u ro li h iso b la n a d i?
3. N im a u c h u n suv q ish lo q x o 'ja lig id a asosiy ish lab c h iq a rish v ositasi d ey ilad i?
4. S u v n in g b o s h q a ish lab c h iq a ris h v o sita la rid a n farq i n im a d a ?
5. Suv xalq x o 'ja lig in in g h a r xil ta rm o q la rid a q a n d a y a h a m iy a tg a ega?
6 Q ish lo q x o 'ja lik e k in la ri h o sild o rlig in i o s h iris h d a su v n in g a h a m iy a ti q an d a y ?
25

---

I ll bob
YER TU ZU M I VA YER ISLOHOTI
1. 
Yer munosabatlari.
Yer xo'jalik faoliyatining h ar qanday sohasida kenglik asos 
(bazis) ishlab c h iq arish jaray o n i am alga oshishi uchun zaru r 
sharoit hisoblanadi. B unda yerdan to ‘la em as, balki uning belgili 
uch astkalarid an , y a ’ni, ularning foydali xususiyatlariga, sifatlariga 
m os ho ld a h ar xil foydalaniladi. Shunday qilib, har xil sub’yektlar 
orasida albatta bu uchastkalardan foydalanish bo 'y ich a m a ’lum 
m un o sab atlar o 'rn atilad i.
Yer munosabatlari bu yerdan foydalanish, unga egalik, qilish va
uni ta sa rru f etish bilan bog'liq ijtim oiy munosabatlardir.
U lar 
fuqarolar, korxonalar, davlat organlari va boshqa xo'jalik va o'zga 
faoliyatlar sub’yektlari orasida kelib chiqadi. Q onun bilan tartibga 
s o lin ib , u la r y e r h u q u q i m u n o s a b a tla r ig a , y a ’n i, y e rd a n
foydalanish sohasidagi iqtisodiy m unosabatlarni m ustahkamlashning 
huq u q iy shakliga aylanadi. U larn in g bevosita obyekti h a r xil 
maydonga, joylashgan o'rniga, sifati va m o'ljallangan maqsadiga ega 
yer uchastkalaridir.
Jamiyatning yer tuzumi bu jam iyatda yerga mulkchilikning qonun
bilan belgilangan shakllari, unda xo jalik yuritish, yerga egalik qilish,
yerdan foydalanish shakllari va yer tuzish, yerni taqsimlash tizimi va
uni tartibga solish usullari asosida jam iyatda yuzaga kelgan barcha
yer munosabatlari yig ‘indisidir.
Jam iyatning yer tuzum i o'zgarishsiz qolmaydi; u evolyutsiya 
asosida (asta-sekin rivojlanish), radikal islohotlar asosida, ayrim 
hollarda esa revolyutsiya natijasida ham o'zgarishi mumkin.
Yer m unosabatlari yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilarning 
belgili shakllarining paydo bo'lishi, m ustahkam lanishi, yiriklashishi 
yoki m aydalanishi va tugatilishi bilan ham bog'liq bo'ladi.
Yer tuzish nazariyasi va amaliyotida tez-tez ishlatiladigan «yerdan 
foydalanish» va «yer egaligi» tushunchalari bir xil emas. Ularning 
har biri bir necha m a’noga ega. O'zbekiston Respublikasi qonunlariga 
asosan yer uchastkalari mulk qilib, egalik qilish yoki foydalanish 
uchun beriladi. U lar mahalliy boshqaruv organlari (hokim iyatiar)
2 6

---

to m o n id an, ularning vakoiatlaridan kelib chiqib beriladi. Yer 
uchastkalari davlat, jam o a yoki ayrim fuqarolar mulki b o ‘lishi 
m um kin. Davlat mulki hisoblangan yerlar m uddatsiz (doim iy) 
foydalanishga noqishloq xo‘jalik korxonalariga, tashkilotlariga, 
muassasalariga beriladi.
Um rbod meros qoldirish huquqi bilan va m ulk qilib yer uchast­
kalari dehqon xo‘jaliklarini tashkil etish, qishloqlarda shaxsiy to ­
morqa xo‘jaliklarini yuritish, bog'dorchilik va qishloq xo'jaligi ishlab 
chiqarishi bilan bog‘liq boshqa m aqsadlar uchun ajratiladi.
Shunday qilib, «yerdan foydalanish» va «yer egaligi» tushun- 
chalarining birinchi m a’nosi, yer uchastkasining haqiqatdan ham 
foydalanish, egalik qilish yoki mulk huquqlari asosida foydalaniiishini 
bildiradi. Bunda eng katta vakolatga (huquqqa) mulkdorlar, eng kamiga 
esa - foydalanuvchilar egalik qiladi. Bu so'zlarning ikkinchi m a’nosi
- yer uchastkalaridan u yoki bu su b ’yekt ega huquqlarga mos 
foydalanish tartibi va jarayonidir.
Y er tu z is h d a t e z - t e z q o 'l l a n i l a d i g a n s a n a b o ‘tilg a n
tushunchalarning yana bir m a’nosi bor. Rossiya «Yer kodeksi»da 
(1 1 3 m o d d a , 3 b a n d ) m a v ju d y e r e g a lik la r i va y e rd a n
foydalanishlarini tartibga solish va yangilarini tuzish to ‘g‘risida aytiladi. 
M azkur h o la td a bu s o 'z la r m os ta rz d a egalik qilish d a yoki 
foydalanishda bo'lgan m a’lum yer uchastkasini bildiradi.
Y erdan foydalanishning turlaridan biri ijara hisoblanadi, ya’ni, 
yer uchastkasini boshqa shaxsga (ijarachiga) shartnom a bo ‘yicha 
belgili to'lov-ijara haqi evaziga vaqtincha foydalanishga berish. Hozirgi 
davrda ijaraga beruvchilar mahalliy hokim iyatlar va qishloq xo'jalik 
shirkatlari hisoblanadi.
Va n ih o y at, yer tu zish am aliy o tid a «yerdan foydalanish» 
tushunchasi ayrim hollarda um um iy m a’noda ishlatiladi va yerdan 
foydalanish jarayonini yoki huquqiy m aqom iga bog'liq bo'lm agan 
h.olda foydalanilayotgan uchastkani bildiradi.