YüZÜNCÜ yil üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ

 
48
Urartuca’da sıfat (adjektif) yapımında kullanılan ek -usi(ni)  dir.  Bu  ek 
kullanıldığı zaman da seslerin düştüğü görülebilmektedir: ereli: kıral, erelini-usi >  
erelinusi (LUGAL-nusi): kırali : -i- sesi düşmektedir. 
-itu- eki geçmiş zaman (preteritum)  3. çoğul şahıs ekidir. Bu ek bir -u- ile biten 
geçişli (transitif ) fiile takılırsa genellikle kısalma meydana gelir. Geçmiş zaman 3. çoğ.  
şahıs eki olan -itu- ekini aldığı zaman fiil içindeki -ui-’nin -i-’ ye kısaldığı görülür.  
atu-itu > atitu, atganadu-itu > atganaditu, harharšu-itu > harharšitu, hai-itu >haitu. 
-ai- veya -ae- diftongu -a-’ya dönüşür: Önde, anlamında kullanılan post pozisyonon -kai 
özellikle  şahıs zamirleriyle kullanılınca -ka’ya dönüşmekte ve prepozisyon olarak 
görülmektedir.   
uki: benim, kaiuki: benim önümde, kaiuki’deki -iu- -u-’ya kısalır ve aynı anlamı vererek 
kauki olur. Herhangibir, anlamına gelen ainiei > aniei’ye kısalır.  Sürekli, anlamını 
veren  aišei > ašei’ye kısalır.  Yer, dünya anlamlarını veren qiurani ismindeki -iu- 
diftongu -i-’ ye kısalır ve qirani olur. Ayrıca: 
KUR
Biainaue > 
KUR
Bianae, 
KUR
Biainaidi > 
KUR
Bianaidi ve 
KUR
Biainadi;  
Daha önceki örneklerde diftongların genelde birinci vokalinin düştüğünü gördük 
aşağıdaki örneklerde ise diftongların ikinci vokalinin düştüğü görülmektedir: 
-ae- > -a-’ya kısalmaktadır: 
URU
Ţušpae patari (Tuşpa şehri) > 
URU
Ţušpa patari;  
-ai- > -a-’ya kısalmaktadır: babaini (dağlık) > babani, 
I
Minua-ini > 
I
Minuani; -au- > -a-
’ya kısalır: 
KUR
Biainaue > 
KUR
Biainae, 
d
Haldinaue > 
d
Haldinae, tiau-ni > tiani; -i/ea- > 
:-i/e-: ye kısalır: 
KUR
Liqi-aue  >
KUR
Liqiue, Ayrıca: 
KUR
Urme-aue > 
KUR
Urmeue, 
KUR
Zabahae-aue > 
KUR
Zabahaeue. Urartuca’da asimilasyon (benzeşme) ve 
desimilasyona (farklılaşma) uğramış kelimelerle de karşılaşmaktayız: -l- ve -n- sesleri 
arasında asimilasyon ve disimilasyon farkedilebilmektedir: burgalani ve burganani  ya 
da, burganali ve burgalali
14
. 
                                                           
14
 Melikişvili 1971, 
 
25-28 

---

 
49
Kök tamamlayıcı olan -id  eki bazı durumlarda bir sonraki ünlü sesi asimile 
edebilmektedir: 
še-(i)r-id-it-u > še-i-ri-du-tú; su-id-it-u > su-ú-i-du-tu
15
. 
Urartuca’da bir hecenin veya bir sesin ortadan kalktığı (haplology) görülebilmektedir.   
kuguiu > kuiu; -r- ve -l- ile biten fiil gövdelerine onların transitif göstergesi olan -u- ile 
başlayan bir ek takıldığında regressiv disimilasyon oluşarak hece kaybına sebep 
olmaktadır :  turu le > tule; teru-li > teli; šepuiaru-le > šepuiale; kulu-le > kule 
Transitif geçmiş zaman 3. tekil şahıs eki –me fiile takıldığında hece kaybı oluşmaktadır: 
aruni-me > arume ; Trn. 1. tek. şah. eki -li ile hece kaybı oluşmaktadır: kulu-li > kuli 
Ayrıca  eia ve eai vokalleri ile -alhi  ve -hali suffixleri arasında metatez (ses 
aktarımı) farkedilebilmektedir
16
.  
 
5.2. URARTU DİLİ’NİN MORFOLOJİK YAPISI (BİÇİM BİLİMSEL ÖZELLİKLERİ)  
5.2.1. NOMINAL YAPI (İSİM SOYLU KELİMELER)  
5.2.1.1. SUBSTANTIFLER ve ADJEKTIFLER (ADLAR ve SIFATLAR)
 
Urartu Dili’nde bütün isimler bir vokal ses ile sona ermektedir. En azından 
yazıda (belki de yazı sisteminin kısıtlamalarından dolayı) bu anlaşılabilmektedir
17
. 
Genellikle Urartuca’daki isimler -i- vokali ile bitmektedirler:  pili: kanal, huradi: 
savaşçı,  euri: bey, efendi v.b. Bazen -i- vokalinin -e- ve -i/e-‘ ye değişimi ile zilbi > 
zilbe, niribi > niribe, zari > zarie, susi > susie gibi değişmelerde olabilmektedir. Daha az 
                                                           
15
 Wilhelm 
2004,  124 
16
 Melikişvili 
1971,  29, 30 
 
17
 Wilhelm 
2004,  126 

---

 
50
olarak -e- eki ile biten, aše: insan (aše:kalkan), -a- ile biten: qiura: yer, dünya; -u- ile 
biten 
MI
lutu: kadın v.b. bazı kelimeler de bulunmaktadır.  
İsim yapan eklerde –še suffixi soyut isimler yapmakta kullanılır:  ušmaše: güç, 
ulguše: hayat, pisuše: sevinç. -še eki verbal köklerden isim yapmaya da yaramaktadır: 
aru: vermek, aruše: iyilik, iyi davranış, himaye; izidu: emretmek, iziduše: emir; zadu: 
inşa etmek, zaduše: yapı, inşaat; manu: olmak, manuše: varoluş. še nominal gövdelere 
de takılır ve anlamı aynı anlam alanı içerisinde değiştirir:  alsui: büyük, alšuise: 
büyüklük. Bazı še ile biten kelimeler de tamamen somut anlamlıdırlar: šuše: küçük baş 
hayvan, meše: haraç, gunuše:  savaş. Birçok -še ile biten kelime de kökün kendise mi ait 
olduğunu yoksa ekin mi -še olduğu saptanamamıştır.   
 Bir 
başka soyut yapan ek –tuhi’ dir: Yarı ideogram yazılış ile LUGAL-tuhi (ereli 
– tuhi): krallık; taršua: insan, taršuatuhi: kahramanlık, erkeklik. Urartu dilinde  aidiyet 
suffixi olarak –hi/e(ni) kullanılmaktadır: 
I
Minuahini: Minua’ya ait; 
I
Argištihini: 
Argiştiye ait; 
I
Rusahini: Rusaya ait; 
MI
Taririhaini: Tariraya ait. -hini eki aynı zamanda 
patronyum (birinin oğlu: baba adı) olarak’ta karşımıza çıkmaktadır: 
I
 
d
Sardurihi(ni): 
Sarduri oğlu; 
I
Išpuinihi(ni):  İšpuini oğlu; 
I
Abiliani/ehi, 
I
Diaui/ehi, 
I
Erikuahi, 
I
Iganehi 
gibi bazı isimlerde de bu aidiyetlik ekinin kullanıldığını görmekteyiz. Aidiyet suffixinin 
varyantının (benzer şeklinin) uhi olduğu düşünülmektedir:  
KUR
Urmeuhi: Urme 
ülkesi’nin. Bu  ek bazen sıfatlarda (taraiuhi: güçlü, kuvvetli); bazen de cins isimlerde 
(šuhi/e: donatma, düzen verme, qarmehi: kutsama, bayram, tören) görülebilir. Ayrıca 
aidiyet ekini –li çoğul eki almış haliyle de (–hinili olarak) birçok metinde 
görebilmekteyiz: 
I
Minuahinili: Minualar, 
I
Argištihinili: Argiştiler, 
I
Taririahinili: 
Taririalar v.b.  
Şehir ve ülke adlarında –hali veya –alhi suffix’i görülmektedir. Burada aynı 
anlamı veren iki ayrı ekin aslında, metatez (seslerin yer değiştirmesi) ile oluştuğu 
belirmektedir. Urartu dili’ni incelerken sıklıkla karşılaşılan ses olaylarına bağımlı 
belirsiz kurallar özellikle düzenli bir imla genleneğinin bulunmadığını da 

---