‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

Uchinchidan
, bolalarda 
individual farqlanish mavjud b o ‘lib, bir bola uchun m uhim bo'lgani 
boshqalar u c h u n qiziqish uyg‘otm as!igi mumkin. 
To‘rtinchidan,
faol 
harakatlanuvchi motivlar yig‘indisi sifatida qaraladigan motivasiyaning 
o ‘zi vaziyatga nisbatan o ‘zgaruvchan hisoblanadi. Shuning uchun ham
ta ’lim va tarbiyaviy qiziqishlam i stim ullashtirish ayrim vaziyatlarga 
m os kelsada, b a ’zida esa noadekvat boMishi mumkin.
B olalarga ta ’lim va tarbiya berishda eng m uhim vazifalardan bin 
shundan iboratki, yuqoridagi qayd etilgan motivasiyaning o ‘zgarish 
sabablarini inobatga oigan h o lda, am aliy jihatdan unga ta ’sir qila 
bilish va m otivasiyani kam aytiruvchi m inim um om illarga olib kela 
bilish kerak. T a ’lim va tarbiyalash jarayonida nam oyon b o ‘ladigan har 
qanday m otiv va qiziqishlam i qanchalik ko‘rib chiqmaylik, binobarin 
natijada u la r rag‘batlantirish va jazo lash uslubiga borib to ‘xtaladi.
4
.
2
. 
Pedagogik faoliyatda ra g ‘batlantirish va jazolash usullari
R ag ‘b a tla n tirish psixikaning ijobiy sifatlari va xususiyatlarini 
shakllanishini stim ullashtiradi, jaz o lash usuli esa salbiylarining yuzaga 
kelishini o ld in i oladi. A gar am a liy o td a faqatgina rag‘batlantirish 
q o ‘llanilib, jazo lash inkor etilsa bolalar shaxsida ijobiy sifatlar bilan 
biigalikda salbiy xususiyatlar ham yuzaga kelishi va shakllanishi mumkin. 
Agarda ta ’lim-tarbiyaviy jarayon jazolashga asoslangan holda olib borilsa, 
unda bolad a ayrim salbiy xususiyatlaming yuzaga kelishini oldini olishga 
olib keladi, a m m o , shu bilan birga m uhim ijobiy sifatlaming etarli 
ravishda shakllanm asligiga sabab b o ‘ladi. Rag'batlantirish va jazolash 
usullarining anglangan tarzd a birgalikda qollanilishi optim al m o­
tivasiyani t a ’m inlagan holda b ir tom o nd an ijobiy xususiyatlam ing 
rivojlanishi u c h u n im kon yaratib beradi, ikkinchi tom ondan salbiy­
larining yuzaga kelishiga to 'sqin lik qiladi.
Bolaning psixologik rivojlanishi uchun rag‘batlanishi vajazolanishi 
bir xil m e ’y o rd a stim ul sifatida m uhim dir: rag‘batlantirish ijobiy si­
fatlam ing rivojlanishiga xizm at qilsa, jazolanish salbiy xususiyatlami 
korreksiyasiga yoki tuzatishga q aratiladi. Amaliyotda mos holatda har 
ikkalovining q o ‘llanilishi ta ’lim va tarbiya vazifalaridan kelib chiqqan 
tarzda o ‘zgarishi lozim.
A g a r o ‘q u v -ta rb iy a v iy is h la r d a shaxsning ijobiy sifa tla rin i 
shakllan tirishga, yangi bilim , k o 'n ik m a va m alakalami egallashga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qaratilgan kuch-quw atni safarbar etish zarurati b o ‘lsa, u n d a rag‘- 
b a tla n tirish usu lin i q o ‘llash k e ra k b o kladi. A gar vazifa m av ju d
kam chiliklarni tuzatish bilan b og‘liq b o ‘lsa, ayniqsa, bola o ‘z xulq- 
atvorini tuzatishga intilmasa yoki anglam asa, um um an bunga qarshilik 
ko‘rsatsa, jazolash usullarining bunday holda qo‘llanilishi o‘rinli bo‘ladi.
A m m o bolada o ‘ziga b o ‘lgan ishonchsizlik tuyg‘usi b o ‘lsa, o ‘z- 
o ‘zin i p a st b a h o la sh d a h a m d a m uv affaq iyatg a is h o n c h s iz lik d a
rag‘batlantirish ustunlik qilishi kerak. 0 ‘z -o ‘zini baholash holati yuqori 
b o ‘lganda, ju d a o'ziga ishongan taq d ird a aksincha, jaz o lash usuli 
q o ‘llaniladi.
U lar o ‘rtasidagi moslik darajasi yosh bilan, bolani m ustaqillikka 
intilishidagi e ’tirozga bog‘liq h old a o ‘zgarishi m um kin. Q a n c h a lik
e ’tirozlar k o ‘p b o ‘lsa, bolaning o ‘z xohish irodasi va istagida y o ‘l 
q o ‘yilgan kamchiliklariga shunchalik q a t’iy jazo q o ‘llanilishi lozim . 
V aholanki, bolalardagi m ustaqillikka intilishdagi e ’tirozlar o ‘sm irlik 
davrida keskin nam oyon b o l a b o sh lar ekan, bu yoshda ularga b o ‘lgan 
m u n o sa b a t q a ttiq q o ‘llik bilan ifo d alan ish i k u zatiladi. B o la la rn i 
tarb iy ala sh ja ra y o n id a ra g ‘b a tla n tiris h va jaz o lash u s u lla rin in g
xususiyatlarini o ‘zida aks ettiruvchi baholash pedagogik stim ul b o ‘lib 
xizmat qiladi: yaxshi baho rag‘batlantirishni bildiradi, y o m o n b a h o
esa jazolashni o ‘taydi. Shuni inobatga olish kerakki, baholashning yuqori 
va past k o ‘rsatkichlari h a r d o im h a m o ‘rta ko‘rsatkichlar singari 
stimullashtiruvchi kuchga ega bo'laverm aydi. Masalan, m uvaffaqiyatga 
erishuvchi stim ul sifatida 5, 3 yoki 2, 1 baholar emas, balki k o ‘pin ch a 
4 baho b o ‘ladi. Shuning u c h u n bola besh baho olgand an so ‘ng, 
qism an o ‘z o ‘qishini davom ettirish m ohiyatini yo‘qotad i, chu nk i 
besh balli baholash tizimida beshdan yuqorisi bo‘lmaydi. Agar o ‘quvchi 
4 baho oigan bo‘lsa, unda yanada yuqori baho, m azkur h old a 5 b ah o n i 
olishga im kon va sharoit topadi. Ju d a ham past, 1 baho b o lan in g o ‘z 
natijalarini yaxshilashga intilishini yo‘qotadi, sababi, b u n d a y b ah o n i 
ijobiy tom onga o ‘zgartirish m urakkab b o ‘ladi. Odatda, o ‘q itu v ch ilar 
yuqori baholam i ,,qoniqarsiz“ga o ‘qigan o ‘quvchilarga q o ‘ym aydilar. 
U ch b a h o su b ’ektiv baho ta rz id a qabul qilinib, h a ra k a t q iiin g an
taqdirda uni o ‘zgartirish m um kin b o ‘ladi. Optim al holat b o ‘lib, besh 
balli tizim sharoitida m azkur p red m et b o ‘yicha bolaning oigan bahosi 
b irb a llg a kam yoki yuqori ekanligi b o ‘la oladi. Agarda u, aso sa n , uch 
yoki to ‘rt b ah o olayotgan b o ls a , u n d a uning uchun stim ullashtiruvchi 
kuch sifatida 4 va 5 baholar b o ‘ladi, eng salbiy kuch b o ‘lib esa, 
xavotir va his-hayajonni keltirib chiqaradigan ham da yuzaga kelgan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vaziyatni to ‘g‘riIash m aqsadidagi 2 va 3 baholar hisoblanadi. Bolalarni 
stim ullashtirish tizim ida reaksiyalarning susayishi holati kuzatiladi, 
z e ro uning m ohiyati ham ish a ijobiy va salbiy stim ullarni q o ‘llanilishi 
bilan ulam ing motivlashtiruvchi rolini yo'qotishida izohlanadi. Masalan, 
b o lalarn i yuqori baholar shaklida doimiy rag‘batlantirish vaqt o ‘tishi 
b ila n ta ’sirchanlik xususiyati oldingidek ta’sir etm ay qoladi. Ikkinchi 
to m o n d a n , doim o past b a h o la m i olish natijasida unga nisbatan kishida 
k a m em osional xavotirlanish hissini oldingiga nisbatan yuzaga keltiradi 
v a o ‘zining m otivlashtiruvchi t a ’sirini yo‘qotadi.
Vaqti-vaqti bilan ijobiy va salbiy stimullar xarakterini o ‘zgartirib 
tu rish ham da ularga nisbatan to ‘g ‘ri ta ’sir kuchini saqlay bilish kerak. 
B olalam ing o ‘quv va tarbiyaviy faoliyatini stimullashtirish kompleks 
xarakterga ega b o ‘lishi kerak b o ‘lib, mazkur vaqt davom ida qanday 
q iziq ish va ehtiyojlam ing m uhim ligiga qarab b a ’zan yoki qism an 
q o ‘llaniladigan turli xil kuzgatuvchilar sistemasini o ‘z ichiga olish lozim.
Stim ullashtirishning kom pleksliligi bir vaqtning o ‘zida turli xil: 
org anik , m oddiy, axloqiy, individual va ijtimoiy-psixologik stimullarni 
q o ‘llashni anglatadi. O rganik stim ullar bolalaming organik ehtiyojlarini 
q ond irish bilan ifodalanadi.
M oddiy stim ullar bolalarga qiziqarli tuyulgan va o ‘ziga jalb etuvchi 
n a rsa lam i o ‘zi u ch u n q o ‘lga kiritishda ifodalanadi. Axloqiy stim ullar 
b o lan in g his-tuyg‘ulari h a m d a m a ’naviy ehtiyojlarini qondirish bilan 
u z v iy b o g 'liq boMadi. U la r q a to rig a to p sh irilg an m a s ’uliyatni 
b a ja rg an lig id a n , b o sh q a kish ilarg a k o ‘m aklashganligidan, axloqiy 
m aqsad va qadriyatlarga m os tarzda amalga oshirgan xulq-atvoridan 
q o n iq ish hissini kiritish m um kin.
Ijtim oiy-psixologik stim u llard a shunday m otivlar borki, ular 
bevosita insoniy m unosab atlar tizim i bilan bog‘liq b o ‘ladi. Ularga, 
insonga nisbatan e ’tiborning kuchliligiga, hurmat-izzatga yo‘naltirilgan, 
m o tiv la r m isol b o ‘la oladi. Individual stimullar shaxsning o ‘ziga xos 
xususiyatlarini anglatadigan, uning uchun ahamiyat kasb etadigan, 
shaxsiy m anfaatni o ‘z ichiga olgan motivlar tashkil etadi.
T urli xil stim ullar ta ’siri kishining xulq-atvoriga, vaziyatga asos- 
lan g an holda yuz beradi. Vaziyatga bog‘liq holdagi ta ’sir deganda, 
k ish i to m o n id a n u yoki b u stim ullarni q anday s h a ro itd a sodir 
b o ‘layotganligiga q arab, id ro k etish va baholash tushuniladi. Bir 
stim u ln in g o ‘zi, m asalan , y u qo ri yoki past baho m uvaffaqiyatga 
erishish yo ‘lida kishi u ch u n aham iyatli yoki aham iyatsiz ekanligiga 
q arab , turlicha ta ’sir k o ‘rsatadi. Agar inson hayotidagi biror-bir m uhim
v o q e a la r yuqori bah o olish bilan asoslansa dem ak, bu nday baho
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muvañaqiyatga undovchi kuchli stim ul b o 'lib qoladi. Agar bolaning 
hayoti va faoliyati unga bog'liq b o im a sa , b a h o uning uchun faoliyatga 
undaydigan kuch sifatida b o la olmaydi.
4.3. 0 ‘quvchining o ‘ziga xos xususíyatlarí va 
pedagogik baholash
Pedagogik b ah o ta ’lim va tarbiya 
faoliyatida m uvaffaqiyatni 
belgilovchi maxsus stimul sifatida ifodalanadi. Bunday baho faoliyat 
turlaridagi quyidagi to ‘rtta sharoitni inobatga oigan holda bolaning 
m aksim um m otivlashganligini ta ’m in la sh i lozim : bolaning 
ta r -
biyalanishdagi m uvañaqiyatga ta ’sir e tu v c h i tu rli xil zarur, e ta rli 
stimullami bilish; h a r xil yoshdagi bolalam ing faoliyat turlarida ishtirok 
etishining asosiy m otivlam i bilish; ta ’lim va tarbiya motivasiyasidagi 
individual farqlanishlam i bilish; bolalardagi ayrim shaxsiy sifatlar v a 
malakalaming shakllanishíga m a’ium otlam i idrok qilish motivasiyasiga 
ta ’sir etuvchi situasion-vaziyatli faktorlarni bilish kerak b o ‘ladi. R a g ‘- 
batlantirish va jazolash sifatida talqin qilinadigan pedagogik baholash 
m uvozanatlashgan b o ‘lishi kerak. Bir to m o n d a n , ular boladagi ijobiy 
sifat va xususiyatlarini shakllanishini faollashtiruvchi stim ullar tizim ini 
o ‘z ichiga olsa, ikkinchi to m o n d a n , u sh b u bolalarning shax sid a 
kuzatiladigan salbiy sifatlarni ham da n o o krin xulq-atvom ing yuzaga 
keiishiga to'sqinlik qiluvchi harakatdagi stim u llar yig‘indisidan tashkil 
topgan b o ‘lishi lozim. Bolaning individual xususiyatlariga, yoshiga, 
vaziyatga b o g ‘liq rav ish d a — ra g ‘b a tla n tir is h , ja z o la sh ta r z id a
qo‘llaniladigan pedagogik baholashning xarakteri va mosligi o ‘zgarib 
turishi ham kerak.
T a’lim va tarbiyada boladagi m uvafíaqiyat va om adsizlikni b a h o - 
lashda mavjud stim ullar ta ’siriga ko‘nikish, o ‘rganish holatini yuzaga 
kelmasligini nazorat qilish kerak.
Pedagogik baholash jarayonlari faoliyatning yakuniy natijalariga 
emas, balki jarayonning o‘ziga dahldordir. Bu jarayonda olingan natija 
qanday qilib q o ig a n kiritilganligi, u n in g aso sid a q an day m o tiv
yotganligi ahamiyatlidir. M iqdoriy pedagogik baholash bajarilgan ish 
hajmi bilan, m asalan, echilgan vazifalar, topshiriqlar, m ashqlar soni 
orqali izohlanadi. Sifatli baholash esa bajarilgan ish sifati, aniqligi, 
tozaligi kabi m ukam malligini anglatadigan k o ‘rsatkichlam i o ‘zid a aks 
ettiradi. Pedagogik baholash turlari bilan b ir q ato rd a bolalam ing ta ’lim
va tarbiyaviy muvaffaqiyatlarini stim u llashtiru vch i usullari ajratilib 
ko‘rsatiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ulardan eng m u h im i — kishining d iq q a t-e ’tibori, m a’qullash, 
baholash, sovrin, yo rd am , ijtimoiy obro‘ va m avqeidir. Agar har bir 
stim ullashtiruvchi u su llam i alohida ko'rib chiqadigan b o ‘lsak, kishiga 
nisbatan d iq q at-e ’tiborlilik rag‘batiantirish usullarining doim o eng 
m aqbul ko‘rin ish larid an biri hisoblangan. A trof-m uhitdagilarning 
qiziqishi va e ’tiborini o ‘ziga tortish kishi u ch u n yoqim lidir, ayniqsa, 
unga ahamiyatli b o ig a n inson unga diqqat e ’tiborini qaratsa. Bunday 
e ’tibor, atrofdagi kishilardan tanlab olgan holda qadrlashlarini anglatadi. 
Va aksincha, agar kishiga e ’tibor qilinmasa, ah am iy at berilmas ekan, 
insonda noxush h is-tuyg ‘u vujudga keladi. 0 ‘quvchiga nisbatan m ehr 
tuyg‘usi, samimiylik ila qiziqish bilan pedagog e ’tibor berishi zarur 
ham da atrof-m uhitdagi kishilar e ’tiborini ham jalb qilishi orqali uni 
ra g ‘b a tla n tirib b o ris h i k erak . B olalar h a m k a tta la r to m o n id a n
b o iad ig a n d iq q at-e’tib o m i ju d a qadrlaydilar, ayniqsa, o ‘qituvchi yoki 
tarbiyachining d iq q a t- e ’tiborini qozonish u c h u n
turli xil usullar 
bilan e ’tibor o b ’ekti b o iis h g a intiladilar. Ba’zan shu maqsad bilan 
diqqat va e ’tibom i o ‘ziga qaratish uchun anglangan holda kutilmagan 
xulq-atvorni n am oyon qiladilar.
D iq q a t-p e d a g o g ik stim u lla s h tirish n in g im k o n q a d a r oddiy 
usullardan biri b o iib , u boshqa usullar bilan b irga q o ilan ilad i. Jum - 
ladan, diqqat-e’tib o r m a ’qullash bilan birga am alga oshirilishi orqali 
uning stimullashtirish xususiyatini yanada kuchaytiradi. M a’qullash- 
bolaning biror nim ani qilishga yoki qilm oqchi ekanligining pozitiv 
baholashi sifatida n am o y o n b o la d i. M a’qullash haqida gap ketganda, 
kishi x a tti-h a ra k a tla rin in g verbal yoki n o verbal tarzdagi pozitiv 
baholanishi nazarda tutiladi. Verbal baho-m a’lum baholashli xulosalami 
o ‘z ichiga olgan so‘zli iboralam i, noverbal esa — baholovchi rolni 
bajaradigan m im ikalar, pantom im ikalar, im o -ishoralarda ifodalanadi. 
K o‘p hollarda m a ’qullashning verbal va noverbal usullari bir-birlari 
bilan uyg‘unlashib boradilar.
Insonni tan olishlik, iqrorlik, baholanuvchi kishidagi biror yutuq- 
larini ajratib ko‘rsatish va ulam i yuqori baholashi sifatida aks etadi. 
D iq q a t-e ’tibordan farqliroq baholash predm etini nim a asosda baho­
lanishi anglanilmaganligi holda emas, balki baholanuvchi kishining 
nim a uchun qadrlanayotganligi ongli tarzda am alga oshadi. Iqrorlik, 
shu bilan birga baholanuvchi kishining o‘zgalardan farqlanib turuvchi 
xususiyatlarini ajratgan holda baholash sifatida nam oyon bo ‘ladi.
Baholash bah o lan u v ch i kishining q ato r xususiyatlarini shakl- 
langanlik darajasining h am da xatti-harakatlari yoki faoliyatining miqdoriy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va sifatiy baholar kvalifikasiyasini o ‘z ichiga oladi. Bunga misol qilib, 
o'quv maskani baholarini olishimiz m um kin. U lar o ‘quvchining absolyut 
va nisbiy muvaffaqiyatlarini ballarda xarakterlaydi, ya’ni, absolyutligi 
shundaki, bahoning o ‘zi o‘quvchining xulq-atvori yoki bilim larining 
sifati haqida guvohlik qilsa, nisbiyligi b ah o lard an foydalanib, tu rli 
bolalarda ulami taqqoslab ko‘rish im koniyatini beradi.
M adad bolani axloqiy m ustahkam lovchi ham dardlik yoki b ir- 
galikdagi h a ra k a íla r shaklida b o ‘lish i m u m k in . Y a’ni, k a tta la r
tom onidan shunday amaliy harakatlarni bajarilishi bola faoliyatining 
aktivlashishini ta ’minlaydi. O datda m ad a d stim ullashtiruvchi b o 'lib , 
bola atrof-m uhitdagi kishilarga m uhtoj b o ‘lganda nam oyon b o ‘ladi.
M ukofot — bolaning harakatlarim baholashda yoki m oddiy m ad ad
usuli sifatida idrok etiladi va tushuniladi. M ukofot faoliyat stimuli sifatida 
qachonki, keltiriladigan harakat-intilishlarga m os kelsa, va u loyiq 
b o ‘lsagina yuzaga chiqadi. M ukofot xarakterida u yoki bu vaziyatlar 
e ’tíborga olinmasa, unda uning stimullashtiruvchi ahamiyati kam ayadi.
Rag‘batlantirishning keyingi usullaridan biri ijtimoiy rol, m avqe 
va o b ro 'n in g kuchaytirilganligi — o ‘q u v ch i va tarb iy ala n u v ch ilar 
harakatining stimullashtirishni ijtim oiy-psixologik usullari hisoblanadi. 
U lar b o lan ing atrof-m uhitidagi a h a m iy a tli b o ‘Igan k ish ilar k o ‘z 
o kngida obro‘-e ’tiborini, avtoritetini oshishi bilan bog‘liqdir. B o lalar 
o ‘z hayotida o ‘ynaydigan rollari ular u c h u n qadr-qim m atga va jo zib a li 
aham iyatga egadir. Masalan, líder roli bolalar o ‘rtasida n ih o y a td a
qadrlansa, hech kim tom onidan yoqtirm aydigan, hurm at q ilin m a y - 
digan, lapashang roli ular uchun aham iyatsiz hisoblanadi.
0 ‘z tengdoshlari va kattalar o rasida bola aham iyatli roiga ega 
ekanligi, ayniqsa, kattalikka, m ustaqillikka, erkinlikka ehtiyoj sezg an d a 
(o ‘spirinlik davri) harakatlantiruvchi stim ullashtirish usullari sifatid a 
xizm at qiladi.
Obro‘ deganda bola uchun ahamiyatli b o ‘lgan atrofdagi kishilam ing 
h u rm at darajasiga, iqrorligiga ega b o 'lis h tush u n ilad i. B ir q a to r
psixologo-pedagogik usullar yordamida bolaning obro‘sini sun’iy ta rz d a
oshirish yoki kamaytirish bilan rag‘batlan tiriladi yoki jazo lan ad i.
M avqe esa, bolaning shaxslararo m unosabatlaridagi (m a sa la n , 
sosiometrik mavqe) holati tushuniladi. U yuqorida qayd qilingan u su llar 
yordam ida o ‘zgartirilishi ham m um kin. Stim ullashtirishning q o lg a n
b arch a usullari bolalarning x u lq -a tv o rig a, h arak atlarig a, fa o liy a t 
natijalariga nisbatan q o ‘yiladigan b a h o la r shaklida ifodalanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A n ’anaviy o ‘qu v m askanidagi bah o lar ushbu usullardan biri 
sifatida nam oyon b o ‘ladi, am m o bolalam ing tarbiyalanishi va ta ’lim 
olishining h ar to m o n lam a to li q motivasiyasini ta ’m inlay olmaydi. 
Shunday qilib aytish m um kinki, „Pedagogik b a h o “ tushunchasi o ‘z 
m ohiyati va hajm i jih a tid a n oddiy „baho“ ga nisbatan kengroqdir.
4.4. Baholashda m a’naviy - psixoiogik qoMlab-quwatlash
0 ‘quvchilar faoliyatini baholash va m a’naviy-psixologik qo'llab- 
q uw atlash ham da o ‘z kuchiga ishonchni m ustahkam lash - ko‘proq, 
to rtin c h o q , u y a tc h a n g , odam ovi o ‘quvchilar b ila n ta ’lim -tarbiya 
ishlarini olib borishda va ikki tomonlama m unosabatda bo‘lishda zaruriy 
usullardan hisoblanadi. Tortinchoqlik va o ‘z kuchiga ishonm aslik 
o ‘quvchilam ing ishchanligini pasaytiradi, faolligiga ko‘pincha salbiy 
t a ’sir qiladi. U shbu usulni qo‘llay turib, „tarbiyachi o ‘quvchilarga 
xayrixoh va chidam li m unosabatda b o ‘ladi, ularning ijodiy kuchlarini 
faollashtiradi. U shbu usuldan foydalanib, o ‘qituvchi o ‘quvchida o ‘zini 
h a r tom onlam a k o ‘rsata olishga o'rgatadigan psixologik-pedagogik 
holatni yaratadi.
U shbu usuldan foydalanish uchun pedagog h a r bir o'quvchida 
qiziq va bebaho xislat borligiga, uni yon-atrofdagilar va o ‘quvchilar 
o ‘zlarini n am o y o n qilish uchu n kerakliligiga ishontirishlari zarur 
b o la d i.
Ishonchdan pedagogik ta ’sir usuli sifatida ta ’lim -tarbiya jarayonida 
foydalanish m umkin. U ning mohiyati o ‘quvchilarga javobgarligi mavjud 
b o ‘lgan aniq ishni topshirishdir. Ishonch o ‘quvchilarni quvontiradi, 
ilhom lantiradi va bu rch hissini uyg‘otadi, shuningdek, ularda tartib- 
intizom ni, tashkilotchilikni, tashabbuskorlikni va faollikni m ustah- 
kam laydi, ya’ni b u tu n kuchini o ‘qituvchi to m o n id an berilgan to p - 
shiriqni bajarishga sarflash hissini shakllantiradi. Agar tarbiyachilar 
o ‘quvchi hurm atiga sazovor bo4lgan bo lsalar, ishonch o kquvchining 
xulqiga katta ta ’sir k o ‘rsatadi.
Q iziqarli faoliyatga to rtish . Tarbiyachi o ‘quvchilarning yosh 
xususiyatlarini va qiziqishlarini hisobga olgan holda, ulam i qiziqarli 
faoliyatga tortishlari lozim. Bunday jarayonda o ‘quvchilam ing qobiliyati 
rivojlanadi, ularda turli yaxshi intilishlar tug'iladi.
Faoliyatga qiziqishni yo‘qotmaslik uchun u n i h a r doim m urak- 
kablashtirib borish, o ‘quvchilarda yanada k o ‘p ro q iroda, bilim va 
m alak alam i, javobgarlik hissini oshirishga qaratilgan ishlarni olib 
borishni faollashtirish lozim . Pedagog o'quvchilam ing xulqini kuzata
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

turib, faoliyatning o ‘quvchi uchu n qiziqarli yoki qiziqarli emasligini 
aniqlashi va zarur hollarda u ni sekingina boshqa turiga o ‘zgartirishlari 
m um kin. M azkur usulni keng qo‘llash u c h u n o ‘qituvchilar o ‘quv- 
chilam i ta ’Iim m uassasalarida doimiy tashkil etiladigan 
to ‘garaklar, 
sport seksiyalariga a ’zo b o ‘lishlariga, tu rli b a y ra m la r, tadbirlarni 
tayyorlash va o ‘tkazishda ulam i ishtirok etishlariga undashlari kerak.
Engil koyish. Agar o ‘quvchining harakati tasodifiy b o ‘lsa va qasddan 
b o ‘lmasa u holda, o ‘qituvchining u bilan o ‘tkazadigan suhbati d o ‘stona 
ruhda o ‘tadi. O datda, bunday suhbat vaqtida shaxsning ijobiy qirralari 
ham ta’kidlanib o ‘tiladi. Tarbiyada engil koyish usulining q o ‘llanilishi 
qattiq jazo kutayotgan o'quvchining ko'nglini k o ‘taradi va o ‘rtadagi 
tan g lik n i y u m sh a ta d i. B u n d ay h o lat o ‘q u v c h in i ish o n u v c h a n , 
tarbiyachining so‘zlariga yanada e ’tiborli b o ‘lishga, keyingi koyishlami 
kuchliroq qabul qila olishga undaydi. Shu sababdan pedagogik amaliyotda 
engil koyishdanjuda ko‘p hollarda foydalaniladi. A g a ro ‘quvchi ruhan 
yarador, ko‘ngli yarim yoki tortinchoq b o ‘lsa, tarbiyachining qo‘pol 
muomalasi o ‘qituvchidan yanada uzoqlashishga, shaxsiy kechinmalariga 
o ‘ralib, yakkalanib qolishiga olib keladi. M ayin koyishning yumshoq 
ta ’siriga qaysar va ta ’bi nozik o ‘quvchilar h a m b o ‘ysunadilar.
Jazo o ‘quvchilarda qtlgan ishlariga o ‘kinish va boshqa qaytarmaslik 
xohishini uyg‘otishi kerak. Jazo o ‘quvchining chidam liligini tarbiya- 
lashda va uning axloqidagi salbiy xususiyatlarni y o ‘qotishga yordam
beradi. 0 ‘quvchini jazolash jarayonida tarbiyachi, ularda uyat, hijolat, 
o ‘zgarish xohishi kabi aniq kechinm alar b o ‘lishini nazarda tutishi 
lozim.
Jazoning quyidagi turlari mavjud:
Jazo-m ashq. Bunday jazo tarbiyani to ‘g ‘ri tashkil qilishga yordam
beradi. Masalan, guruhda o ‘quvchilaming talab darajasida bajarilmagan 
iavbatchiligi u c h u n ular qaytadan, y a’ni b o sh q a td a n navbatchilik 
qildirish bilan jazolanadi. Aybdor o‘quvchi o lz burchini albatta bajarishi 
shartligini, sh u n in g u c h u n , uni o ‘z vaqtida va xaqqoniy o ‘tashi 
kerakligini tushunadi.
Jazo-chegaralash. 0 ‘quvchi qandaydir xursandchiliqdan m ahrum
qilinadi, m asalan: o ‘quvchi qiziqarli tadbirda qatnashishdan ozod 
etiladi.
Jazo-tanbeh. T a ’Iim muassasasi rahbariyati, tarb iy ac h ila rijam o a
tom onidan berilgan tanb eh n i o ‘quvchilar jazo sifatida qabul qiladilar. 
0 ‘quvchilar tan b e h eshitib qolish m um kinligidan o ‘z burchlarini 
bajarishga, sh o ‘xliklardan o ‘zlarini tiyishga tay yo r b o iad ila r.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Jazo-shartlilik. Bu jazo aybdorda noxush kechinm alar uyg‘otadi, 
chunki u jaz o lan g a n hisoblanadi va jam oada uning obro‘sini tushirishga 
olib keladi. A gar o'quvchi um um an tartibli b o ‘lsa va jam oaning sha’nini 
hurm at qilsa, b un d ay turdagi jazo unga ijobiy ta ’siretadi. Tarbiyachilar 
ham da k atta la m in g o ‘quvchi qilm ishini baholashda g‘azabli, sovuq 
karashlari, so v u q ohangdagi m unosabatda b o ‘lishlari va so‘zlarimng 
o ‘zi k o ‘p o ‘q uv chilar uchun jazo hisoblanadi.
Pedagogik t a ’sirning eng o ‘tkir quroli sifatida tarbiyachilar jazoni 
h ar to m o n lam a ch u q u r va har tom onlam a o ‘ylashlari, so‘ngra uni 
ta’lim -tarbiya jaray o n id a qo‘llashlari lozim.
O goh lan tirish . O gohlantirishda o ‘qituvchilar o ‘quvchi xulqini 
o ‘z g artirm asa, u n in g o q ib atlarin i ochib beradilar. Bu ta ’sirning 
m azm uni sh u n daki, tarbiyachilar o ‘quvchida xavotir va uning negizida 
noxush o q ib atlam i y o ‘qotish xohishini uyg‘otadi va buning oqibatida 
o ‘q u v c h in in g x u lq id a javobgarlik hissi uyg‘onadi. O gohlantirish 
ja r a y o n id a o ‘q u v c h ig a a y tilg a n s o ‘z m a z m u n id a n ta s h q a r i, 
tarbiyachining jiddiy, ta ’sirchan, b a ’zan aytilayotgan so‘zning qattiq 
ohangi ham m u him dir.
Y u q o rid a b iz pedagogik t a ’sirn ing b a ’zi usullari haqidagina 
to‘xtaldik. Tarbiya amaliyotida yuqorida kayd etilgan pedagogik ta’siming 
boshqa usullaridan xam foydalanish m um kin. Shuni ta ’kidlash kerakki, 
mavjud psdagogik ta ’sir usullaridan tashqari, har bir tarbiyachining 
pedagogik tajribasiga asoslangan shaxsiy pedagogik ta’sir usullari ham
boMishi m um kin.
Turli tarbiyaviy tadbirlarni, ishlarni tayyorlashda va o ‘tkazishda 
ham da o ‘quvchining xatti-harakatini baholashda o ‘quvchílaming yosh 
xususiyatlari, shaxsiy fazilatlari, xohishlari, qiziqishlari, imkoniyat 
va sharoitlari, qobiliyatlarini hisobga olish bilan bir qatorda, ulam ing 
tem p e ra m en tlari h a m hisobga olinishi o ‘quvchilar bilan samimiy 
m unosabat o ‘m atish d a , ularni tu sh u n a bilishda katta yordam berishi 
ham da tarbiyaviy jaray o nni, tarbiyaviy ishlarni samarali va natijali 
b o ‘lishiga im kon iy at yaratishi m um kin.
Buning u c h u n o ‘qitu vch ilar o ‘quvchilarning tem peram entlari 
haqida tu sh u n c h a va bilim larga ega b o ‘lishlari kerak. Quyida mavjud 
to ‘rtta te m p e ra m en tlar haqida qisqacha m a ’lum ot berib o ‘tamiz:
S an g v in ik lar - sezilarli ruhiy faollikka ega b o ‘lgan, atrofda 
bo‘layotgan voqealarga tez m unosabatini bildiruvchi, taassurotlarini 
hadeb o ‘zgarishiga intiluvchi, muvaíTaqiyatsizliklar va ko'ngilsizliklami 
n isb atan en g il o 'tk a z ib y u b o ru v c h í, jo n li, h arak atch an , ifodali
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m imikasi va harakatlarga ega b o ‘lgan kishi sangvinik deb ataladi. U lar 
yangi kishilar bilan tez til topishadigan, bir ish tu n d a n ikkinchi ish 
turiga tezd a k o ‘nikadigan, b ir tu rd a bajariladigan ish lam i yoqtir- 
maydigan, yangi sharoitgaosonlik bilan o ‘rganadigan, xushchaqchak, 
harakatlari shiddatli, nutqi tez, kelajakka ishonch bilan qaraydigan, 
so‘zini aniq va m a’noli qilib, im o-ishoralar bilan gapiradigan kishilardir. 
Sangviniklar yuqori lavozimga intiladigan kishilar boMadilar.
Flegmatiklar. Bundaylar yuragi keng, barq aror intilishlarga va 
kayfiyatlarga, doimiy va c h u q u r his-tuyg‘ularga ega, harakatlari va 
nutqi b ir xil m arom da b o lg a n , ruhiy holati tashqi to m o n d a ifoda 
etiladigan kishilar hisoblanadi. Flegm atiklar - ta ’sirlanuvchanligi, 
sustligi bilan ajralib turad ilar, b ir turdagi ishdan ikkinchi turdagi 
ishga sekinlik bilan k o ‘c h a d ila r, faolliklari k am , yangi sharoitga 
qiyinchilik bilan moslashadilar. Flegm atiklar chidam liligi, m atonati, 
o ‘zini tu ta bilishi bilan ajralib turadilar. H arakatlari va nutqlari sust, 
ko‘ngilsiz hodisa yuz berganda, osoyishtaliklarini buzm aydilar. U lar 
sabr-toqatli, chidam li b o ‘lib, so ‘zlaganda xotirjam , o ‘zga shaxslar 
bilan hayajonlanm ay gapiradilar.
Xoleriklar juda g‘ayratli, ishga ju d a ehtiros b ilan kirishadigan, 
hissiy „portlash“ va kayfiyatning keskin o'zgarishlariga m oyil, ildam 
harakatlar qiladigan kishilardir. X oleriklar - k o ‘tarinki ruhda ishlay 
oladigan, qarshiliklam i en g a oladigan kishilar b o ‘lib, ular ishlash 
zavqi, kayfiyatning buzilishi bilanoq, tez o ‘zgarishi m um kin. Xoleriklar 
seijahl, o ‘zini yaxshi k o ‘rad ig an , tez gapiradigan o d a m la r b o ‘lib, 
ular boshqalardan gapining ohan g i o 'zg aruv chan ligi bilan ajralib 
turadilar. Xoleriklarning vazm inlik darajasi xuddi sangviniklarnikidek 
boladi.
M elanxoliklar ta ’sirchan, c h u q u r kechinm ali, gap k o ‘tara olmay- 
digan, am m o atrofdagi voqealarga u n chalik e ’tib o r berm aydigan, 
o ‘zini to ‘xtata oladigan harakatlar qiladigan va sekin ovoz chiqaradigan 
kishilardir. Melanxoliklar tez toliqadigan va o ‘ziga ishonm aydigan, 
tashvishsiz, lekin ju d a sezuvchan, ehtiyotkor va hushyor, nihoyatda 
arazchan, juda oz kuladigan, faoliyati sust, to rtin c h o q , kam g‘ayrat, 
arzimas sabablarga ko‘ra ko‘zlaridan yosh oqib ketadigan, yangi kishilar 
bilan qiyinchilikda til topishadigan kishilardir. U lar qulay sharoitda 
oldiga q o ‘yilgan masalalami muvaffaqiyatli bajaradi. Agar ishda sharoit, 
ya’ni vaziyat o ‘zgarsa, qiyinchilik tug‘ilsa, ular o ‘zlarini panaga olib 
turishadi. Taibiyachi m elanxoliko‘quvchining faoliyatidagi kamchiliklari 
uchun unga nisbatan yom on m unosabatda bo ‘lsa, urishsa, uning ruhini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tushirib yuboradi va oqibatda, bunday shaxs o ‘z kuchiga shubha bilan 
qaray boshlaydi.
Y u q o rid a k eltirilgan te m p e ra m e n tla r haqidagi m a iu m o tla r
um um iy holda berilgan b o ‘lsada, tarbiyachilar o ‘quvchilarga nisbatan 
sam im iy m uno sab atda b o i i s h l a r i d a q o ‘1 kelishi m um kin. Lekin, 
ruxshunoslam ing ta ’kidlashicha, h a r bir kishida tem peram ent yakka 
tartib d a uchram aydi, ular alb atta b in ikkinchisi bilan uyg‘unlikda 
uchrashligini ham unutm aslik lozim ,
4.5 . Pedagogik bahoning effektivligj va ijtimoiy xarakteri
Pedagogik bahoning effektivligi deganda, bolalam ing ta ’lim olishi 
va tarbiyalanishi jarayonidagi uning stimullashtiruvchi roli tushuniladi. 
Pedagogik jihatdan effektivlik esa bolada muvaffaqiyatga intiluvchanlikni, 
bilim va k o ‘nikmalami o ‘zlashtirishni, o ‘zida shaxsga oid ijobiy xislatfami 
yuzaga keltiradigan baho hisoblanadi. Boladagi intellektual va shaxsiy 
xulq-atvor rivojlanishining motivasiyasi tashqi va ichki b o iish i mumkin. 
T a iim -ta rb iy a v iy faoliyatga n isb a ta n tashqi m otivasiyaga uning 
faolligini tashqaridan yo‘naltim vch i, ta ’minlovchi, harakatlantiruvchi 
stim u llar 
m isoldir, y a’ni u la r shu n d ay stim ullarki, bolani o ‘rab 
turgan m u h itd an kelib chiqadi va m a iu m tarzda harakat qilishni 
m ajbur qiladi. Bunday stim u llar harakati agar tuxtatilsa, ta iim -
tarbiyaviy m aqsadlarga asoslanadigan bolalam ing m uloqoti va bilim 
olish aktivligi keskin kamayib ketadi yoki yo‘qolib ketishi mumkin.
Ichki stim ullar tashqi stim ullarga qaraganda faollikning har qanday 
ko'rinishlarini o ‘z -o ‘zidan yo‘naltira olishi, shakllantirishi mumkin. Xulq- 
atvomi harakatlantiruvchi tashqi stim ullardan bu kabi stimullami farqlay 
olish uch u n , ulam i motiv deb yuritish m a’qulroq boiadi. Zero motiv
- shaxsiy, tashqi tasodifiy sharoitlarga b o g liq boim agan, faollikning 
ichki m anbaiki, uning mavjudligi kishiga har joyda va har doim m aiu m
tarzda harakat qilish im konini beradi. Taiim -tarbiyaviy faoliyatning 
ichki motivasiyasi tashqi stimulyasiyaga ko‘ra, ancha kuchli hisoblanadi, 
shu sababli ham effektiv pedagogik baho sifatida boladagi ta iim va 
tarbiyaning ichki motivasiyasini yuzaga keltiradigan va quwatlaydi.
Eng yaxshi psixologik-pedagogik sharoitlar ichki motivasiyani 
keltirib chiq arad i va bir v aqtning o ‘zida uni mos keluvchi tashqi 
stim ulyasiya orqali q u w atlab b o rad i, ya’ni bolaning psixologik o ‘z- 
o ‘zini shakllantirishga intilishi u n in g uch u n ijobiy b o ig a n tashqi 
sharoitlam i yaratish bilan m ustahkam lanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Pedagogik baholashning effektivligi haqidagi ta s a w u rla r in d i­
vidual ham da ijtimoiy-maxsus xarakterga ega. Pedagogik baholash 
tasaw urlarining individual xarakteri sh u n da nam oyon b o ‘ladiki, uning 
effektivligi b o la n in g in d iv id u al x u su siy a tla rg a, u n in g
m u h im
ehtiyojlariga bog'liq bo‘ladi.
Pedagogik baholashning ijtim oiy-m axsus xarakteri h a q id a so ‘z 
ketganda, ikki sharoit inobatga olinadi. Birinchidan, turli m adaniyat 
sharoitlarida ta ’lim va tarbiya tizim iga turli pedagogik b a h o la r q o ‘l- 
lanilishi kuzatiladi. Ayrim hollarda, m asalan, Shimoliy A m erika va 
?arbiy Evropacha ko‘rinishdagi zam onaviy jam iyatlarda eng m aqbuli 
m oddiy stim ullar hisoblanadi; islom y o ‘nalishlaridagi Osiyo m ad a - 
niyatlari sharoitda axloqiy-diniy stimullar; b a’zi mamlakatlarda esa misol 
uch un Y aponiyada ijtim oiy-psixologik stim ullar e ’tiro f etilad i. Bu 
shuningdek, bolalardagi shakllanayotgan ta ’lim va tarbiya m otivlariga 
ham dahldordir. Ikkinchidan, pedagogik baholashning ijtim oiy-m axsus 
xarakteri q o ‘lIanilayotgan sharoit tarzidan kelib chiqqan ho lda ushb u 
baho effektivligi xususiyatiga ko‘ra turlicha bo'lishi m um kin.
Turli sharoitlarda qoMIaniladigan turli pedagogik baholar b ir xil 
valentlikka (bola uchun ahamiyatli, kadrli) ega bo‘lmasligi m u m k in va 
bu turli ehtim ollik darajasi bilan uning uchun m uhim b o ‘lgan ehtiyoj- 
lami amalga oshirilishiga olib keladi. M azkur sharoitda eng katta valentlikka 
ega b o 'lg an pedagogik baho m uvaffaqiyatga erishish 
eh tim o lin i 
ta ’minlaydi. Aytish joizki, pedagogik baholashning personal aham iyati 
vaqt o‘tishi bilan o ‘zgarishi m um kin. Bu holat ikki sabab tufayli yuzaga 
keladi. Birinchidan, kishi ehtiyojlar iyerarxiyasi uning qondirilishi bilan 
sharoitdan sharoitga nisbatan o ‘zgarib boradi. Bundan tashqari, yosh 
o ‘tishi bilan bolalarda shaxsiy o ‘zgarishIar sodir b o lad iki, u lar u c h u n
oldin m uhim hisoblangan baholar bora-bora stimullashtiruvchi rolini 
yo‘qotadi, ulam ing o ‘m ini esa boshqa, yosh davrlariga xos b a h o la r 
egallaydi. N ihoyat, bolalar o ‘rtasida individual farqlanishlar m avjud 
b o ‘lib, ayrimlari uchun stimul b o ‘lgan narsalar ayrimlari u c h u n h ech 
qanday turtki roli o ‘ynay olmasligi m um kin.
Asosiy tushuncha va atam alar
Pedagogik b ah o va uning psixologik jihatlari, rah b a tla n tirish , 
jazolash, pedagogik baholashda o ‘quvchining o ‘ziga xos in d iv id u al- 
psixologik xususiyatlarini hisobga olish, pedagogik bahoning effektivligi, 
pedagogik b ahonin g ijtimoiy xarakteri.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Rezyume
Pedagogik baholashning o ‘ziga xos psixologik-pedagogik xususiyat- 
la rin i o ‘rganish natijalarig a asoslanib, shunday xulosa qilishim iz 
m um kinki, yuqorida e ’tiro f etilganlar pedagogik baholashning per­
sonal aham iyatini oshiradi va bun d a quyidagi usullarni tartiblashtirish 
im konini beradi;
1. Baholashda bolaning individual ehtiyojlari va qiziqishlarini 
aham iyatga olish va sistem atik tarzda o‘rganish.
2 Pedagog im koniyatida b o lg a n stimullarga m os keluvchi etiyojlar 
va qiziqishlam ing aktualligini hisobga olishi zarur.
3. B olalarning b a h o g a nisbatan ko‘nikish hissini oldini olish 
m aqsadida pedagogik b a h o la r tizimiga yondashishni o ‘zgartirib turish 
lozim .
4 Pedagogik b a h o la r b o la uchun aham iyatli b o ‘lgan kishilar 
to m o n id an q o ‘llanish kerak b o ‘ladi.
5. 
Pedagogik jara y o n d a k atta e ’tibor ijtimoiy-psixologik stim ullar 
rolini oshirishga q aratish kerak b o ‘ladi, chunki ular ta ’lim va tarbiya 
faoliyatidagi m otivasiyada hal qiluvchi ahamiyatga egadir.
^