Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
150 ölkələrdən keçdiyindən, yaz, yayın əvvəli və payızın oktyabr- noyabr aylarında düşən yağmurların miqdarı daha çox oldu- ğundan deyilən vaxtlarda sellər həmişə güclüdür. Əvvəlcədən deyək ki, Azərbaycan bu gün sellərin qarşısının almasında acizdir. Ən böyük selli ərazilər və fövqəladə hallar yaranan böl- gələr əsasən Böyük Qafqazın cənub və cənub-şərq, Kiçik Qaf- qazın cənub-qərb yamaclarında və cənub (talış) dağlarındadır. Bu sellər həm də Kürün Xəzərə tökülən hissələrində, xüsusən Səlyan və Neftçala bölgələri kəndlərinin, qəsəbələrinin su altın- da qalmasına səbəb olmaqla, həm dövlətə və həm də əhaliyə böyük ziyanlar vurur. Azərbaycanda əsasən 43 selli hövzə var və bu sahə 3282 kv.km. olmaqla 170 çaydan "bəhrələnir". Res- publikamızda digər təbii fövqəladə hal mənbələri ilə müqayisə- də sellər Azərbaycan iqtisadiyyatına, onun əhalisinin təsərrü- fatlarına ən böyük zərər vuran mənbədir. Stastistik və elmi mə- lumatlara görə respublika əhalisinin 70 min nəfəri mütəmadi sellərin yaratdığı föqəladə hallarla daim üzbəüzdür (Səlyan və Neftçala bölgələri buraya daxil edilməyib). İnzibati ərazi böl- gələrimizin 18-i ərazisindəki 1000-dən çox yaşayış məskəni, daimi sellərə məruz qalır. Şəki, Balakən, Zəqatala, Göycay və Ordubad bölgə mərkəzləri də ilin yağışlı fəsillərində sellərin yaratdığı fəlakətlərlə çarpışmalı olurlar. Hər il Azərbaycanın dəmir yollarının 1000 km-dən çoxu, irili-xırdalı yüzlərlə körpü sellərin törətdiyi fövqəladə hallara məruz qalır. Böyük sürətlə axan sellərin baş verməsi və davamiyyəti əsasən leysan yağışlarının müddətindən, onun intensivliyindən, qar örtüyündən, çay yatağının relyefindən, onun təbii şəraitin- dən, çayın uzunluğundan və s. amillərdən asılıdır. Leysan ya- ğışlardan sonra yüksək sürətlə (saniyədə 3 m-dən çox) hərəkət edən sel bəzən ağırlığı 100-200 ton olan daşları belə hərəkətə gətirə bilir, özü ilə axıtdığı materialların həcmi isə bir neçə mil- yon kübmetrə çatır. Belə vəziyyətlərdə sel sularının hündürlüyü 3-5 metrə, bəzi hallarda isə 10 metrə qədər yüksələ bilir. Bu 151 cür sellər çox faciələr yaradır, qabağına çıxan hər şeyi yuyub aparma gücünə malik olur. Akademik Budaq Budaqovun tədqi- qatlarına görə son 100 ildə Azərbaycanda belə 200 fövqəladə hal yaradan dağıdıcı sel hadisəsi qeydə alınıb, onların vurduğu zərər isə bir milyard ABŞ dollarından çox olub. Təkcə 1998-ci ildəki qeydə alınmış sel ölkəmizə 150 mln. manat zərər vurub. Onun yazdığına görə 20-ci əsrin 1-ci yarısından Azərbaycanın alim və mütəxəssisləri bu problemin elmi araşdırmalarına daha diqqətli olsalar da, sel problemi ilə məşğul olan layihə institut- ları, ixtisaslaşdırılmış tikinti təşkilatları yaradılsa da, sellərin nəinki sahələri genişlənib, sellərin vurduğu zərərlər isə ilbəil artıb. Qeyd edək ki, sellərlə mübarizədə onları ram etmiş Av- striya, İtaliya, Fransa və s. kimi ölkələr də mövcuddur və onla- rın təcrübələrindən bəhrələnmək də heç də pis olmaz. Professor N.Babaxanovun qeyd etdiyi kimi Azərbaycan- da fövqəladə hallar yaradan Sellərə qarşı 80 ildə dövlət səviy- yəsində qoruyucu bir milyard ABŞ dolları qədər vəsait sərf olunsa da, bunların heç bir səmərəsi olmayıb. Səbəb isə ilk növbədə görülən işlərin pərakəndliyi, seli hövzələrdə ancaq sel- lər keçəndən sonra ayrı-ayrı kiçik sahələrin müdafiəsi, ayrılan vəsaitlərin görülən işlərin təmin etməməsi, mühəndis qoruyucu işlərin müxtəlif təşkilatlar tərəfindən və müxtəlif ərazilərdə aparılması, meşə və kolluqların qəddarcasına məhv edilməsi, bu ərazilərdə həddindən artıq davar və mal-qaranın saxlanılma- sı, selli hövzələrin gətirmə konuslarının təmizlənməsi və s. olub. Söylənilən səbəblər və gözlənilən səmərəni verməsi bu işlərin vahid-sərbəst bir təşkilat tərəfındən, yaxud Fövqəladə Hallar Nazirliyi nəzdində bir idarənin tərəfindən kompleks şə- kildə aparılmasını diqtə edir. Hesablamalardan bu qənaətə gəl- mək olur ki, Azərbaycanda sellərin vurduğu zərər xərcinin on- da bir hissəsini seldən mühafızəyə planlı, tədbirli, vicdanlı, el- mə əsaslanan tərzdə cavabdeh bir təşkilat mütəmadi yerinə ye- tirərsə, müəyyən müddətdən sonra problem öz həllini tapmış olar. Bununla əlaqədar selli ərazilərdə yerləşən və daimi sellərə 152 məruz qalan yaşayış məskənləri ətraflı tədqiq edilməlidir. Bu məskənlərin sellərdən qorunma imkanları müəyyənləşdiril- məlidir. Əgər qorunma çox çətindirsə, yaxud çox baha başa gə- ləndirsə burada istənilən tikintiyə qadağa qoyulmalıdr. Amma, bununla yanaşı yaddan çıxartmamalıyıq ki, sellərin vurduğu ən başlıca zərərlərindən biri də torpaq tikintisidir. Torpaq isə heç nədən əmələ gələn deyil. Odur ki, sellərin ən başlanğıcdan qar- şısını almaq üçün meşə sahələri salmaq, su götürücü torpaqlar sahələrini bu ərazilərdə çoxaltmaq olduqca vacib və gərəklidir. Bununla paralel belə yaşayış məntəqələrini yerli əhalinin razı- lığı ilə daha təhlükəsiz ərazilərə köçürmə məsələsi həll edilmə- lidir. Selli ərazilərdə meşələrin, kolluqların qırılması qəti qada- ğan olunmalı, münasib hesab edilərsə bu ərazilər qoruq ərazilə- ri kimi elan olunmalıdır. Selli ərazilərdə, xüsusən selli çayların gətirmə konuslarında istənilən tikinti-quraşdırma, mənimsəmə işlərinə çox ciddi məhdudiyyətlər, qadağalar qoyulmalıdır. Azərbaycandakı 170 selli çayın hamısında bu işləri gör- məyə ehtiyac olmasa da, əksəriyyətində mütləqdir, vacibdir. Amma, ölkəmizdəki 43 selli hövzə mütləq birinci növbədə gö- rüləcək işlər sırasında olmalıdır. Vacib məsələlərdən biri də selli ərazilərdəki hər cür tikililər, qurğular, mənimsənilməsi iş- ləri fərdi, yaxud dövləti aidiyyatından asılı olmayaraq məcburi də olsa sığortaya cəlb olunmalıdır. Dövlət səviyyəsində, onun sifarişi ilə ölkənin selli əraziləri, seli hövzələri xəritələşdirilmə- lidir. Bu xəritədə hər bir sahə və ərazilərin seldən təhlükə dərə- cəsi müəyyənləşdirilməlidir. Bu xəritədə subasarlar da, xüsusi- lə Kür boyu ərazilər, onun Xəzərə tökülən yerin ətrafları da öz əksini tapmalıdır ki, dövlətin və əhalinin böyük zəhmət bahas- ına başa gəlmiş təsərrüfatları, ev-eşikləri, həmin ərazinin sakin- ləri sel nəticəsində yarana biləcək fövqəladə haldan əvvəlcədən mühafızə oluna bilsinlər. Bu işlərə söylənilən istiqamətdə yana- şılarsa, 43 selli hövzə, onların 3282 km-ə bərabər sahəsi Azər- baycan əhalisinin rifahına xidmət edər, selli sahələrin ekoloji Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|