12
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
hadisələr dillərin tutduqları mövqed ən, onların dominantlıq
dərəcələrindən asılı olur. Bir qayda olaraq do minant dilin
sözləri onunla təmasda olan dillərə daha çox keçir. Hər bir
alınma isə dilin lüğət tərkibinə təsir göstərir. Alınma nəinki
sözü qəbul edən dilin leksik sistemind ə dəyiş mələrə səbəb
olur, eyni zamanda dilin digər yaruslarına təsir üçün zəmin ya
radır (80, 176).
Azərbaycan tatlarının dilind ə işlənən alınma sözləri üç
əsas yarımqrupa ayırmaq m əqsədəuyğundur: 1) Azərbaycan
dilindən alınmalar; 2) Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmalar; 3)
birbaşa alınmalar. Bu məsələyə münasibətdə bəzi başqa mə
qamlar da üxzə çıxır. Azərbaycan tatlarının əlaqədə olduğu
dillər arasında Dağıstan dill əri də var. Belə bir cəhət həmin
dillərdən birbaşa sözalmaya imkan yaratmışdır. Tat di linin
ləhcələri əsasında aparılan təhlildən belə bir qənaətə gəlmək
olur ki, Dağıstan dillərindən birbaşa alınmalar Quba və
Xaçmaz ləhcələri üçün səciyyəvidir.
Tat dilinin leksik fondunu, əsasən, İran mənşəli söz və
terminlər təşkil etsə də, bu dildə xeyli miqdarda Azərbaycan,
ərəb və fars sözləri, eləcə də, rus dilindən və Dağıstan (ləzgi,
qrız, buduq, xınalıq v ə s.) dillərindən keçmiş söz və terminlər
var. Tat dili Azərbaycan ərazisindəki başqa dillərlə də əlaqədə
olmuşdur. R.Heydərov Azərbaycanda dil idtifaqı məsələsinə
münasibət bildirərkən ölkə ərazisinin əsrlər boyu beynəlxalq
ticarət yollarının üz ərində yerləşdiyindən və zəngin təbii
sərvətlərə malik olduğundan daim qonşu xalq ların və işğalçı
dövlətlərin diqqət mərkəzində olmasını, bu ərazidə müxtəlif
tayfaların, etnik qrupların m əskunlaşmasını, habel ə b əzi
etnosların buraya köçürülməsinə görə dil ittifaqının yaranması
üçün şəraitin olmasını göstərmişdir (32, 17).
Tat dilinin ən çox təmasda olduğu dil Azərbaycan dilidir.
13
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
Onun mövqeyinin genişliyi Azərbaycan ərazisində mövcud
olan digər dill ərlə müqayisədə daşıdığı funksiyalarla əla
qədardır. Bu funksiyalardan ən başlıcası onun döv lət dili
olmasıdır. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının bü tün
əhalisi üçün məcburi məktəb, radio-televiziya, mətbuat dilidir,
məişətimizin bütün sahələrində istifadə olunan rəsmi dövlət
dilidir. Odur ki, tat dilinin yayıldığı bütün ərazilərdə ana
dilində danışan əhali məişətində, həyatın müxtəlif sahələrində
ondan istifadə etsə də, radio-televiziyada, gündəlik mətbuatda,
məktəbdə, yığıncaqlarda, idarə və təşkilatlarda rəsmi dil kimi
Azərbaycan dilindən istifadə edir. Bu səbəbdən də tat dilinin
leksik fondunda hə yatın müxtəlif sahələrini əhatə edən ictimai-
siyasi və s. məfhumları bildirən söz və terminlər Azərbaycan
dili hesabına artır. Bununla əlaqədar olaraq, A.L.Qrünberq və
L.X.Davıdova qeyd edirl ər ki, intensiv ikidillilik şəraitində
Azərbaycan dilinə mənsub olan hər bir söz tat dilində işlənə
bilər və hamı onu başa düşə bilər. Onların qənaətinə görə, türk
mənşəli sözlər tat dilinin istər cənub, istərsə də, şimal
dialektlərinə daxil olur, dildə
aparıcı mövqe qazanır.
Müəlliflər bura qeyinata, yara, bulut, daq//doq, qaqlovo,
qıskac, kazan, yovluq, buyruq, yoşov («yaşayış»), tütün və s.
sözləri aid edirlər (69, 284).
Məlum olduğu kimi, dillər ilk növbədə daxili imkanları,
dilin özünə məxsus vahidləri hesabına zənginləşir və inkişaf
edirsə, xarici amillər də bu prosesdə çox əhəmiyyətli rol
oynayır, onların fonetik, leksik, sintaktik v ə qrammatik sistem
lərində həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət dəyişmələri baş verir.
Bu baxımdan konkret bir dilin materialları əsasında onun
başqa dillərlə qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini dərindən
araşdırmaq, həmin dildəki alınmaları tarixi-xronoloji aspektdə,
müasir elmi səviyyədə tədqiq etmək, alınmaların dil sistemində
14
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
yerini və funkstonal-struktur tiplərini müəyyənləşdirmək, dilin
formalaşma və inkişafındakı rolunu açıq lamaq kimi problemlər
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Elə buna görədir ki, tat dilinin
Azərbaycan və digər dillərlə qarşılıqlı əlaqələri, bu dillərdən
tat dilinə keçmiş sözləri dilçilik baxımından araşdırmaq daim
dilçilərimizin diqqət mərkəzində olsa da, bu m əsələyə
kompleks şəkildə yanaşılmamışdır. Azərbaycan dilinin ayrı -
ayrı
dill ərlə
əlaqələri
müxtəlif
səviyyələrdə
tədqiq
olunmuşdur. Azərbaycan dilinə daxil olan alınmalar m ənşəcə
araşdırılsa da, bütövlükdə Azərbaycan dilinin başqa dill ərlə
tarixi əlaqələri, xüsusilə, təmasda olduğu azsaylı xalq ların
dillərindən Azərbaycan dilinə keçən sözlər tədqiqat obyekti
olmamışdur.
Belə hesab etmək olar ki, İran dill əri ailəsində bir sıra
spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilən tat dilinin leksikasının r ən-
garəngliyi, zənginliyi və tarixi baxımdan mühafiz əkarlığı sayə
sində bu dilin leksik fondunu təşkil edən söz və terminlərin
elmi təhlilə cəlb edilməsi həm İran dillərinin, həm də türk dil
lərinin leksikasının öyr ənilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edir.
Tat dilinin lüğət fonduna daxil olan sözl ərin mənşəcə təs-
nifi ilə bağlı apardığımız təhlil əsasında belə qənaətə gəlmək
olur ki, ilk növbədə dörd əsas qrupu ayırmaq düzgün dür: 1)
spesifik sözlər; 2) ümumiran mənşəli sözlər; 3) alınma sözlər;
4) hibrid sözlər.
Tat dilinin leksik sistemind əki alınmaların yarımqrup lara
ayrılması ilə bağlı bəzi məsələlərin üzərində dayanmaq lazım
gəlir. A.L.Qrünberq tat dilinin leksik sistemində İran layını
önə çəkməklə qeyd edir ki, «tat lek sikası»na hansı sözləri aid
etmək bir çox hallarda dəqiqləşdirmə tələb edir. Təsadüfi
xarakterli alınmaları tat dilinin leksik layının ayrılmaz hissəsi
olan əsl alınmalardan fərqləndirmək lazımdır. Bu qəbildən
Dostları ilə paylaş: |