Geologiya uzb

 

 

75

75

chukurliklarda  joylashgan  birinchi  suv  utkazmaydigan  katlamlar  ustida  joylashadi.  Sizot  suvlari 

odatda bosimsiz buladi. 

Artezian  suvlari-bosimli  suvlarga  kiradi.  Keng  maydonda  katta  chukurliklarda  suv 

utkazmaydigan  katlamlar  orasida  joylashgan  bulsa  artezian  suvlari  deyiladi.  Agar  suvlar, 

katlamlarning yukori xamda ostki kismida suv utkazmaydigan katlamlar bilan chegaralangan bulsa 

va  suv  utkazuvchi  katlam  tulik  tuyinmagan  bulsa,  ularni  katlamlararo  bosimsiz  suvlar  deyiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

34- rasm. er pustida tarkalgan er osti suvlarining yotish sharoiti. 

1.Suvli jinslar; 

2. Suv utkazmaydigan jinslar;  

3. Shagal;  

4. Sizot suvlarining satxi;  

5. Artezian kuduklari;  

6. Tuprok suvlarining satxi;  

7. Buloklar. 

 

---

 

 

76

76

9-Bob. Aeratsiya mintakasi suvlari

 

1-Ma`ruza  Tuprok suvlari 

2-Ma`ruza  Osma sizot suvlari 

Hazorat uchun savollar 

 

1-Mavzu. Tuprok suvlari

 

Tuprok  suvlari  deb,  tuprok  katlamiga  joylashgan  usimlik  ildiz  tizimining  ozukalanishida 

ishtirok  etadigan,  atmosfera  bilan  uzviy  boglangan  va  tagidan  osma  sizot  va  sizot  suvlari  bilan 

chegaralangan er osti suvlariga aytiladi. 

Xududning  geografik  joylanishiga,  tuproklarning  turiga,  iklim  sharoitiga  karab,  tuprok 

katlamining kalinligi 1,3 - 1,5 m va undan ortik bulishi mumkin. 

Tuproklar  va  tog  jinslarining  tarkibida  mustaxkam  va  bush  boglangan,  kapillyar  va  erkin 

suvlar joylashadi. Erkin suvlar vaktinchalik va doimiy suvlarga bulinadi. 

Vaktinchalik erkin suvlar sizot suvlari chukur joylashganda, atmosfera  yoginlari erigan kor 

va  sugorish  suvlarining  infil`tratsiyasi  davrida  kuzatiladi.  Doimiy  erkin  suvlar  botkoklik  va 

tuproklarda  sizot  suvi  er  yuziga  yakin  joylashgan  sharoitda  tarkaladi.  Usimliklar  asosan  erkin  va 

kapillyar  suvlardan  ozukalanadilar.  Usimliklar  bush  boglangan  suvlarni  yomon  uzlashtiradi, 

mustaxkam boglangan suvlardan esa umuman ozukalanmaydi, chunki bu suvlar va tuprok zarralari, 

bir-birlari bilan uzaro usimlik ildiz tizimining suv surish kuchidan katta bulgan molekulyar kuchlar 

bilan mustaxkam boglangan buladi. 

Tuprokdagi 

erkin 

va 

kapillyar 

suvlar 

aloxida 

xususiyat 

belgilariga 

ega:  

    1)  aeratsiya  mintakasiga  joylashgan;  2)  xakikiy  xarakat  tezligi  katta  emas  (0,5-3,0  m/kun) 3) 

suvning xarakati laminar xarakterga ega va Darsi konuniga buysunadi. 4) tabiatda suvning aylanma 

xarakatida katnashadi; 5) botkok va torf tuproklarida barkaror rejimli buladi; 6) uziga xos kimyoviy 

tarkibga  ega  va  tarkibida  tuprokka  sarik,  sargish  rang  beradigan  koramtir,  kora  yukori 

kontsentratsiyali organik kislotalar (gumin, ful`vin) buladi. 

Tuprok  suvlari  sizot  suvlarining  kimyoviy  tarkibining  shakllanishiga  katta  ta`sir  kursatadi. 

Bu  jarayonni  tuprok  tarkibida  turli  tuzlar,  kolloidlar  va  gazlar  mavjudligi  bilan  tushuntirsa  buladi. 

Tuprok  tarkibida  kamayib  borish  tartibi  bilan,  SiO2,  Al2O3,  Fe2O3,  K2O,  Na2O,  MgO,  CaO; 

karbonatli tuproklarda esa CaO, CO2; tuzli tuproklarda Cl, SO4, CaO tarkalgan buladi. 

Tuprokdan  sizib  utayotgan  yogin  suvlarining  tarkibida  natriy  kup  bulgani  uchun  ular  bilan 

tuprok 

tarkibidagi 

kal`tsiy 

urtasida 

kation 

almashinuv 

reaktsiyasi 

sodir 

buladi. 

2NaHCO3+Ca↔Ca(HCO3)2+2Na  suv  gidrokarbonat-natriyli  turdan  gidrokarbonat-kal`tsiyli  turga 

aylanadi. 

Sizot  suvlari  er  yuziga  yakin  joylashgan  bulsa  tuproklarda  namlik  me`yoridan  ortik 

tuplanadi,  xavo  almashinish  jarayoni  buziladi,  tuproklarda  tiklanish  jarayoni  va  botkoklanish 

rivojlanadi.  Sizot  suvlarining  buglanishi  tuproklarda  Ca,  Mg  sul`fatlari,  Ca,  Mg,  Na,  P 

xloridlarining tuplanishiga olib keladi. 

er  osti  suvlari  chukur  joylashgan  bulsa,  tuprok  suvlari  sizot  suvi  va  osma  sizot  suvi 

katlamlariga turli tuzlarni tashib utadi va sizot suvlarining kimyoviy tarkibini uzgartiradi. 

Gidrogeologik  kidiruv  ishlari  vaktida  tuprok  suvlari,  tuproklarning  turlari  va  tarkiblari, 

erlarni  kuritish  va  sugorish  maksakdlari  uchun  urganiladi.  Sizot  suvlarini  va  sizot  suvlarining 

uzgarish konuniyatlarini urganish uchun xam tuprok suvlari urganiladi. 

 

 

2-Mavzu. Osma sizot suvlari

 

Osma  sizot  suvlari  deb,  atmosfera  yoginlari  va  boshka  er  usti  suvlarining  sizib  utishi 

natijasida  suv  utkazmaydigan  yoki  suvni  yomon  utkazadigan  tog  jinslari  katlamlari  va  linzalari 

ustida  joylashgan,  atrofini  suvni  yaxshi  utkazuvchi  govakli  va  yorikli  jinslar  urab  olgan,  aeratsiya 

---

 

 

77

77

mintakasidagi doimiy bulmagan suvli katlamlarga aytiladi. erning kesimida osma sizot suvlari sizot 

suvining satxidan yukorida joylashadi (35-rasm). 

Osma  sizot  suvlarining  shakllanishiga  erning  rel`efi  katta  ta`sir  kursatadi.  Tik  kiyalik 

rel`eflarda atmosfera  yoginlarining asosiy kismi er usti suvi okimlarini xosil kilishga sarflanadi va 

ozgina kismi aeratsiya mintakasiga sizib utadi. Osma sizot suvlari bunday xududlarda uchramaydi 

yoki  juda  kiska  muddat  mavjud  bulishi  mumkin.  Yassi  suvayirgich  va  tekis  chul  xududlarida  va 

daryo  terrasalari  yuzida  uzok  muddat  mavjud  buladigan,  kup  mikdordagi  osma  sizot  suvlari  xosil 

bulishi uchun kulay sharoit mavjud. Bu suvlar yogin kup bulgan xududlarda xujalik suv ta`minotiga 

etarli mikdorda buladi. 

Osma  sizot  suvlari  kuyidagi  asosiy  belgilarga  ega:  1)  tarkalish  maydoni  chegaralangan; 2) 

iklim  ta`sirida  suvlarning  satxi,  tarkibi  va  mikdori  keskin  uzgaradi; 3)  er  yuzasiga  yakin 

joylashganligi  sababli,  tuprok,  botkoklik  va  sanoat  suvlari  bilan  tez  va  oson  ifloslanadi;  4)  kup 

xollarda doimiy uzok muddatli suv ta`minoti uchun yarokli emas; 5) sizot suvlarini ozukalantirishda 

ishtirok etishi yoki tulik buglanishga sarf bulishi mumkin. 

Osma sizot suvlarining mavjud bulib turish vakti, suvni  yomon utkazadigan jins katlamlari 

tarkalish  maydonining  kattaligiga  va  kalinligiga  va  ozukalanish  sharoitiga  boglik.  Suv 

utkazmaydigan  jins  katlamlari,  maydonining  kattaligi  va  kalinligi  kichik  bulsa  osma  sizot  suvlari 

kiska muddat mavjud bulib turadi. 

Shu  kiska  vakt  ichida  osma  sizot  suvlari  suvni  yomon  utkazadigan  katlam  linzalari  orkali 

sizib utadi yoki bu katlamning atrofidan okib tushadi. 

Linzalar maydonining kattaligi va kalinligi ortishi bilan osma sizot suvlarining mavjud bulib 

turish  muddati  uzayadi.  Osma  sizot  suvlari  er  yuziga  yakin  joylashgan  bulsa,  suvlarning  asosiy 

kismi buglanishga sarf buladi. 

Osma  sizot  suvlaridan  kishlok  joylaridagi  ayrim  xujalik  va  kichik  korxonalarning  suv 

ta`minotida foydalanish mumkin. Osma sizot suvining sifati, tarkibi turli xududlarda turlicha buladi. 

Namgarchilik  kup  xududlarda  ularning  minerallashuvi  kuchsizrok  va  gidrokarbonat-kal`tsiyli, 

janubiy xududlarda esa kuchli minerallashgan va xlor-natriyli tarkibga ega buladi. 

Shaxar va boshka axoli yashaydigan xududlarda bu suvlar er yuziga yakin joylashganliklari 

uchun kuchli ifloslangan buladi. 

Issik  iklim  sharoitida  erlarni  sugorilishi  natijasida  aeratsiya  mintakasida  osma  sizot  suvlari 

tuplanadi,  agar  ularning  minerallashuvi  kuchli  bulsa  sugoriladigan  maydonlar  dog-dog  bulib 

shurlaydi  va  usimliklar  nobud  buladi.  Sugoriladigan  maydonlarning  xamma  erlarida  osma  sizot 

suvlari xosil bulavermaydi. Osma sizot suvlari xosil bulishi uchun sizib utuvchi suvning mikdori ( 

ω

=1m

2

,  I=1  bulsa)  suv  utkazmaydigan  linzalarni  tashkil  kilgan  tog  jinsining  fil`tratsiya 

koeffitsientidan, katta bulishi kerak (W>K).

 

---