63
63
kilishi mumkin, -78
0
S da xam muzlamaydi, elektr tokini utkazmaydi, tuzlarni eritish xususiyatiga
ega emas, xosil bulish jarayonida issiklik ajratib chikaradi va zichligi 1,2-2,4 g/sm
3
urtasida uzgarib
turadi.
Bush boglangan yoki xakikiy parda kurinishidagi suv gigroskopik suv pardasining govaklardagi
xavoning namligi 100% teng bulganda yoki govakdagi xavo suv buglari bilan tuyinganida, usishi
natijasida xosil buladi. Parda suvlari elektrostatik yoki molekulyar kuchlar yordamida zarralar bilan
ushlanib turadi. Uning mikdori mustaxkam boglangan suv mikdoridan turt marta kup bulishi
mumkin.
Bush boglangan suvning gigroskopik suvga nisbatan boglanish darajasi pastrok buladi va parda
kurinishida xarakatlanishi mumkin. Xarakat kalin pardaga ega bulgan jins zarralaridan, yupka
pardali zarralar tomoniga karab yunalgan buladi va zarralar atrofida pardalar kalinligi
tenglashguncha davom etadi. Pardaning kalinligi suv molekulasining bir necha yuz molekulasi
diametriga
yoki
millimetrning
yuzdan
bir
kismiga
teng
buladi.
Bush boglangan suvning zichligi oddiy suvning zichligidan katta bulmaydi, ammo yopishkoklik
darajasi yukorirok va shuning uchun tuzlarni eritish kobiliyati darajasi pastrok buladi.
Bush boglangan suvlar ogirlik kuchi ta`sirida xarakat kilmaydi, aksincha uning yunalishiga
karama-karshi xarakat kiladi. Tog jinslaridagi bush boglangan suvning maksimal mikdori
jinslarning maksimal molekulyar namlik sigimiga tugri keladi.
Bush boglangan suvning yukori kismidangina usimliklar ozukalanishi mumkin. Tuprokda
bu suvning mikroorganizmlarning rivojlanishiga ijobiy ta`sir kursatadi. Bush boglangan suvning
mikdori tog jinslarining granulometrik va mineralogik tarkibiga boglik, masalan montmorillonit
tarkibli gillar, gilsimon yirik donali jinslardagi bush boglangan suvni tortib olish xususiyatiga ega.
Janubiy xududlarda tarkibida yaxshi eruvchi tuzlar kup bulgan gilli jinslar keng tarkalgan
buladi. Bunday sharoitda bush boglangan suvlar tuz kontsentratsiyasi yukori erdan past joylarga
karab yunalgan buladi.
30-rasm. Tog jinslarida suv turlari (A.F.Lebedev buyicha)
1-jins zarralari;
2-suv buglari;
a-tulik bulmagan gigroskopik namlik; b-maksimal gigroskopik namlik; "v" va "g"-jins zarralaridagi
parda kurinishida bulgan suvlar;
4-jins zarrasi atrofidagi erkin suvlar.
Kapillyar suvlar tabiatda keng tarkalib, tog jinslarining mayda govak va yoriklarini
tuldiradi. Kapillyar suvlar molekulyar kuchlar bilan tog jinslarida ushlanib turmaydi.
64
64
Shuning uchun ularni erkin suvlar toifasiga kiritiladi. Kapillyar suvlar tog jinslari
govaklarida suv va xavo urtasida rivojlanadigan kapillyar kuchlar ta`sirida ushlanib turadi va
xarakatlanadi xamda ogirlik kuchi ta`siri ostida buladi. Uz xususiyati buyicha kapillyar suvlar erkin
suvlarga yakin. Fakat bu suvlar shisha naychalarida kutarilish xususiyatiga ega. Agar shunday
naychalarni suvli idishga tushirilsa naychalarning diametriga karab suv turli balandliklarga
kutariladi. Diametri kichikrok naychalarda suv balandrok kutariladi. Tog jinslarida shunga uxshash
xodisa ruy beradi. Ogirlik kuchi ta`siriga karshi kutarilishi ma`lum chegaralargacha yoki kapillyar
kuchlar bilan ogirlik kuchi orasida muvozanat xosil bulganga kadar davom etadi va bu balandlikni
kapillyar kutarilish balandligi deyiladi (31-rasm).
Agar kapillyar suvlar er osti suvlari bilan boglangan bulsa, tog jinslarining kapillyar suvlar
bilan tuyingan kismini kapillyar xoshiya deyiladi. Tog jinslarining kapillyar kutarilish balandligiga
teng bulgan kapillyar mintaka kalinligi, ularning granulometrik tarkibiga, govakligiga, tog
jinslarining tuzilishiga, suvning yopishkokligiga, xaroratiga va minerallashuviga boglik.
Kapillyar
suvlarni
urganish
kishlok
xujaligida
katta
axamiyatga
ega.
Birinchidan kapillyar suvlar usimlik ozukalanadigan asosiy suv xisoblanadi; ikkinchidan
kapillyar suvlar usimlik ozukalanadigan asosiy suv xisoblanadi; ikkinchidan kapillyar mintakaning
balandligi er yuzasi bilan tenglashsa yoki yakin bulsa uning yuzasidan kup mikdorda suv buglanadi
va tuprokni shurlantiradi yoki botkoklanishiga olib keladi.
31-rasm. Kapillyar kutarilish sxemasi
Erkin (gravitatsion) suvlar tog jinslarining govaklari va bushliklari suvga tuyinganda xosil
buladi.
Erkin suvlarning xarakati asosan ogirlik kuchi ta`siri ostida kiyalik buyicha, kisman esa
kapillyar kuchlar ta`sirida sodir buladi. Erkin suvlar gidrostatik bosim uzatish xususiyatiga ega.
Bu suvlar asosan er osti suvi katlamlarini xosil kiluvchi suvdir. Nixoyat tabiatda, turli
minerallarning tarkibiga kirgan tseolit, kristallizatsion va konstitutsion suvlar buladi.
Tseolit suvlar opal (SiO
2
*nH
2
O) anal`tsim (Na
2
Al
2
SiO
12
*nH
2
O) turidagi minerallar
tarkibida uchraydi. Ular minerallar bilan juda bush boglangan va +800S xaroratdan boshlab ajralib
chika boshlaydi Kristallizatsion suvlar gips (CaSO
4
2H
2
O) turidagi minerallarning tarkibiga kiradi.
Bu turdagi suvlar minerallar bilan mustaxkamrok boglangan buladi. Minerallardan +300-400
0
S dan
past xaroratda ajralish mumkin. Konstitutsion suvlar - minerallarning tarkibini xosil kilishda
katnashadi. Bu suvlar minerallar bilan mustaxkam boglangan buladi va +4000 - 1300
0
S dan yukori
xaroratda minerallardan ajralishi mumkin.
4-Mavzu. Tog jinslarining suvli-fizik xususiyatlari
1. Granulometrik (mexanik) tarkib. Suv katlamlari joylashgan suvni yaxshi utkazuvchi,
bush, kotmagan, chukindi tog jinslari tarkibini shagal, kum, chang, gil va mayda kolloid zarralar
tashkil kiladi. Suvni yaxshi utkazuvchi va yomon utkazadigan jinslarning tarkibini tashkil kiluvchi
donalar va zarralarning katta kichikligini aniklash katta axamiyatga ega, chunki jinslarning suv
utkazuvchanligi, govakligi, suv berish kobiliyati, namlik sigimi, kapillyarligi, ularning
granulometrik tarkibiga boglik.