61
61
er sharida suv muvozanati
Atmosfera
yoginlari
er osti va yuza
suvlarining
umumiy yigindisi
Buglanish
Maydon
Maydon,
km
2
mm
ming km
3
mm
ming km
3
mm
ming km
3
Kuruklik
149000
800
119
315
47
485
72
Dunyo okeani
361000
1270
458
130
47
1400
505
er sharida
510000
1130
577
-
-
1130
577
2-Mavzu. Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi
er pustining yukori kismi suvning taksimlanishi buyicha ikki mintakaga: aeratsiya va suvga
tuyingan mintakalarga bulinadi.
Aeratsiya mintakasi er yuzasidan sizot suvining satxigacha bulgan mintakani uz ichiga oladi.
Aeratsiya mintakasi tog jinslarining govaklari xavo, suv bugi mustaxkam va bush boglangan xamda
kapillyar suvlar bilan tuldirilgan.
Bu mintakada gravitatsion suvlar fakat korlarning jadal erishi davrida va yogingarchilik kup
davrlarda xosil bulishi mumkin.
Aeratsiya mintakasining kalinligi tog jinslarining litologik xususiyatiga, er yuzasining past-
balandligiga va iklim sharoitiga boglik. Uning kalinligi bir necha santimetrdan yuz metrlargacha
uzgarib turadi.
er osti suvlari aeratsiya mintakasi orkali atmosfera bilan boglanadi. Yomgir va kor suvlari
aeratsiya mintakasi orkali sizib utadi va er osti suvi resurslarini ozukalantiradi. Kuruk iklimli
mintakalarda aeratsiya mintakasi orkali er osti suvlarining satxi 3 metrdan yakin joylashganda jadal
buglanadi.
er usti suvlarining sizib utish tezligi va buglanishi, aeratsiya mintakasi tuzilishiga,
jinslarning litologik tarkibiga va joyning fizik-geografik sharoitiga boglik.
Suvga tuyingan mintakaning yukori chegarasi sizot suvlari satxidan boshlanadi, pastki
chegarasi esa suvning kritik xaroratli (374-450
0
S) chukurligigacha davom etadi. Vulkon faoliyati
xozirgi davrda faol bulgan ulkalarda 8-10 km ni, kembriy davrigacha bulgan burmalanish
viloyatlarida 30-35 km ga etishi mumkin.
Bu mintakadagi tog jinslari bushliklari va govaklari erkin xolatdagi va boshka
kurinishlardagi suvlar bilan tuldirilgan buladi.
Shuning uchun bu mintakada suvli katlamlar joylashgan. er osti suvlarining mikdoriy
taksimlanishi buyicha er pustining yukori kismi ikki kavatga bulinadi. Pastki kavat, zichligi yukori
bulgan, metamorfizatsiyaga uchragan, granit, gneys va slanetslardan tashkil topadi. er osti suvlari
esa tog jinslarining yorik va darzlariga joylashgan buladi va mikdori chegaralangan buladi.
Yukori kavat-chukindi tog jinsi katlamlaridan tashkil topadi va bu erda er osti suvi xavzalari
joylashgan buladi. Agar asosiy suvli katlamlar joylashgan er pustining yukori kismi uchun tik kesim
tuzilsa, kesimda er osti va usti suvlarining boglanish darajasi buyicha uchta gidrodinamik
mintakaga ajratish mumkin (29-rasm).
Birinchi mintakada er osti va usti suvlari uchun faol suv almashinuvi xarakterlidir. Bu
mintakada er osti suvi okimlari daryo tizimlari tomon yunalgan buladi. Yirik daryolar, kullar
kisman dengizlar er osti suvlari uchun faol tabiiy zovur vazifasini utaydi. Birinchi mintakadagi suv
resurslari tabiatdagi umumiy suv aylanishi xarakatida faol katnashadi, uzining xarakatchanligi va
mikdorining vakt davomida tuldirib turishligi bilan fark kiladi.
Ikkinchi mintaka suv xavzasining erozion uyilmasi chukurligidan pastda joylashadi. Bu
mintaka yirik daryo va kullarning er osti suvi okimlariga tabiiy zovur sifatidagi ta`siri juda kuchsiz
bulishi bilan birinchi mintakadan fark kiladi. er osti suvi okimlarining yunalishi, tabiiy tezligi va er
62
62
osti suv xavzasi mintakaviy drenalanish bazisining joylashgan urni bilan boglik. Bu mintaka uchun
chukurlik ortishi bilan er osti suvlarining atmosfera yoginlari xisobiga ozukalanishi kamayib boradi.
Bu mintakada tarkalgan er osti suvlarining minerallashishi yukori (10-20 g/l gacha) buladi.
29-rasm. er osti suvlarini tik gidrogeologik mintakalarga bulinish tasviri
1 - mintakaviy suvlarning satxi; 2 - tuprok katlami; 3 - suvli jinslar; 4 - suv utkazmaydigan jinslar; 5
- er osti suvining yunalishi; I-almashinuv faol er osti suv okimi; II - almashinuv syokinlashgan er
osti suv okimi; III - almashinuv uta sekinlashgan er osti suvi okimi.
Uchinchi mintaka tarkalgan er osti suvlari 800-1000 metrdan ortik chukurlikda joylashadi.
er osti suvlarining xarakat yunalishi okimning mintakaviy bazisi (dengiz, okean) va katta
chukurlikda tarkalgan yirik katta tektonik yoriklar bilan boglik. er osti suvlarining okimi tezligi juda
kichik 0,05-0,1 m orasida uzgarib turadi. Shuning uchun er osti suvlarining tabiiy resurslari deyarli
tiklanib turmaydi. Suvlarning minerallashishi juda yukori buladi.
3-Mavzu. Tog jinslarida suvning turlari
Tog jinslari turli kurinishdagi suvlarni uz ichiga oladi. Bu masalani birinchilardan bulib rus
olimi A.F.Lebedev (1930 yil) tajribalar yordamida isbot kilgan va tog jinslarida bir-birlaridan fizik
xossalari bilan fark kiladigan kuyidagi suv turlarini ajratgan: 1) suv bugi; 2) gigroskopik suv; 3)
parda suvi; 4) erkin suvlar; 5) kattik xolatdagi suvlar (30-rasm).
Keyingi vaktlarda A.F. Lebedevning fikrlariga tuzatishlar va anikliklar kiritildi. Bug
kurinishidagi suv odatda tog jinslarining erkin suvdan bush govak, yoriklarini tuldiradi va xarorat
yukori joydan past tomonga yoki namlik darajasi katta erdan namligi kichik tomonga karab
xarakatlanadi.
Bug kurinishidagi suvlarning xarakati turli yunalishlarda tik yoki gorizontal-yunalgan
buladi. Tog jinslariga bug kurinishidagi suvlar atmosferadan kirishi mumkin yoki tuprok va tog
jinslaridagi suvlarning buglanishidan xosil buladi.
Suv bugi, zarralarning yuzasi bilan tortilishi va boglangan xolatga utishi mumkin. Bu xodisa
shuni kursatadiki, suv molekulalari elektr toki utkazmaydigan jismlar emas, u ikki karama-karshi
ishorali kutblarga ega bulgan jismlardir.
Suv bugining adsorbtsiyasi natijasida, tog jinslari zarralari yuzasiga joylashgan ionlar suv
molekulalarini uziga tortadi va natijada suv molekulalari boglangan xolatga utadi.
Bug kurinishidagi suvlar usimlikni ozukalanishida katnashmaydi. Mustaxkam boglangan
yoki gigroskopik suvlar zarralarning yuzasida juda yupka parda kurinishida va katta bosim ostida
(10000-atm.) ushlanib turadi. Bu suvni press yordamida ajratib olish mumkin emas, fakat tog jinsini
kizdirgandagina bug xolatiga utadi va xarakat kiladi. Gigroskopik suv pardasining kalinligi, suv
molekulasining bir necha diametriga yakin buladi yoki millimetrning mingdan bir kismi bilan
ulchanadi. Gigroskopik suv ogirlik kuchi ta`sirida xarakatlanmaydi, fakat bugga aylanibgina xarakat