GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

150

tarihinde alınan bir kararla ayaklanmayı bastırmak amacıyla gidecek kızıl ordu 

askerlerinin her biri için Törtkül şehri sakinlerinden üç ruble toplanmıştır. 

Karakalpakistan’da bulunan yerli Sovyet yöneticileri merkezî hükûmetin Türkistan 

bürosuna telgraf çekerek acele para, silâh, elbise ve askerî uçak talep etmişlerdir. 27 

Eylül 1929 tarihinde ayaklanmanın yankıları Kazakistan’ın merkezi Kızılorda’ya da 

ulaşmıştır. 2 Ekim 1929 tarihinde toplanan Kazakistan Komünist Partisi meclisinde 

Karakalpakistan’da çıkan ayaklanma hakkında Karakalpakistan bölge komitesi yazı 

işleri sorumlusu P. Varlamov şunları rapor etmiştir: “Karakalpakistan’da ortaya 

çıkan bu ayaklanma Sovyet hükûmetine ve Komünist Partisine karşı milliyetçilerin 

düzenlediği bir saldırıdır. Bu saldırganlar en kuvvetli dönemlerinde harekete 

geçmişlerdir.”

429

 Kazakistan bölge komitesi, yazı  işleri sorumlusu F. Goloşekin bu 

ayaklanmayı: “siyasî linç saldırıları” olarak değerlendirmiştir. 

 

Türkistan Komünist Parti Merkez Komitesi, Tahtaköprü millî mücadele 

hareketinin Harezm ve Taşauz bölgesine de sıçramasından korktuğu için Şubrikov 

adında bir temsilciyi Ürgenç’e göndermiştir.  Şubrikov, 5 Ekim 1929 tarihinde 

Ürgenç’te büyük bir toplantı yapmış ve Türkistan 84. bölüğünün duruma müdahale 

etmesi için çağrı yapmıştır. Ayrıca Türkistan’da yazı  işlerini düzenlemek için bir 

vekil getirilmiştir. Bu vekile ayaklamaya katılanlardan yakalananları mahkemeye 

çıkarmadan mahkûm etme ve cezalandırma hakkı verilmiştir. Karakalpakistan’da 

çıkan Tahtaköprü Ayaklanması, Sovyet hükûmetini oldukça endişelendirmiştir. Bu 

olayla bağlantılı olarak Harezm’den, Taşkent’ten, Kızılorda’dan, Almaata’dan ve 

Moskova’dan komisyonlar ile yeni askerî güçler gelmiştir. Karakalpakistan’ın kuzey 

bölgelerine Sovyet temsilcileri K. Allambergenov, K. Mambetov ve F. Holkovskiy 

başkanlığında komisyonlar gönderilmiştir.  

 

Ayaklanmanın hızını kesebilmek için vakit geçirmeden yeni önlemler 

alınmıştır. Büyük bir askerî birlik bu ayaklanmayı bastırmakla görevlendirilmiştir. 

Bunun yanında halkın elinde bulunan araziler geri alınmış, sular kesilmiş, gıda ve 

yiyecek sevkıyatı ile dağıtımı durdurulmuş, kooperatiflerden insanların parası 

verilmemiştir. Bu uygulamalar sayesinde de insanların direncinin kırılması 

amaçlanmıştır. Askerî birlikler, Hocaeli bölgesinde 74, Konırat bölgesinde 64, 

                                                 

429

 Karakalpakistannın Jana Tariyhı, s. 228. 

---

 

151

Törtkül bölgesinde 7 ve Tahtaköprü bölgesinde 44 kişiyi, ayaklanmaya katıldıkları 

gerekçesiyle tutuklanmıştır. 1917–1920 yılları arasında Karakalpakistan’daki millî 

mücadelenin başkanlığını yapmış Ubeydullah Bavyeddinov yahut diğer adıyla 

Maksim Han bu sırada sürgünden yeni dönmüştür. Sovyet yönetimi onun da 

ayaklanmaya destek verdiğini iddia ederek tutuklamıştır. Kazakistan Yüksek 

Mahkemesi, Bavmakaşev başkanlığında yaptığı toplantıda 16 kişiyi idamla 

cezalandırmıştır.

430

 25 kişi değişik sürelerde hapse mahkûm edilmiştir. Olyanskiy, 

Allambergenov ve Halikulov’un önderliğini yaptığı mahkeme Çimbay bölgesinde 

yakalananlardan 36 kişiyi idamla, 13 kişiyi de üç yıldan beş  yıla kadar hapis 

cezasıyla cezalandırmıştır. Ayrıca bu kişilerin mallarına el konulmuş, kendileri de 

çalışma kamplarına gönderilmiştir. İdam edilenler arasında ayaklanmanın önderliğini 

yapan Abdulcalil İsmetullayev de vardır. Sovyetler hem askerî hem de ekonomik 

baskılarla 1929 Tahtaköprü Ayaklanması’nı bastırmayı başarmışlardır. Ayaklanma 

sırasında köylülerin en büyük amacı siyasî, kültürel ve ekonomik anlamda bağımsız 

olmaktır. Karakalpak millî mücadelesinin en büyük halkalarından birisi olan bu 

ayaklanma göstermiştir ki Karakalpakistan’daki basmacılık hareketleri hâlâ 

canlılığını korumaktadır. Karakalpakların kendi kültürlerine ve tarihlerine olan 

bağlılıklarının sağlam olduğu ve onları yok etmek için çok zamanın gerektiği de 

anlaşılmıştır. Zaten 1929 Tahtaköprü Ayaklanması’ndan sonra da Sovyet 

politikalarına karşı zaman zaman ayaklanmalar çıkmıştır. 

C-  Karakalpakistan Millî Devletinin Kuruluşu (1920–1936) 

1-  Amuderya Vilâyetinin Kurulması (1920) 

Rusya’da meydana gelen 1917 Ekim İhtilâlinden sonra, yönetim Bolşeviklerin 

eline geçmiştir. 1917 yılının Aralık ayından itibaren Türkistan’da da Bolşevik 

yönetim oluşmaya başlamış ve Karakalpakların yaşadığı Amuderya Bölümü’nde yeni 

bir Sovyet yönetimi kurulmuştur. 1918 yılının Nisan ayından itibaren Türkistan, 

Sovyetler tarafından oluşturulan Türkistan Özerk SSC’ ye bağlanmıştır. Yeni 

oluşturulan bu özerk cumhuriyetin ahalisinin %90’ını Özbekler, Karakalpaklar ve 

Türkmenler oluşturmuştur. Sovyet hükûmetinin Türkistan’da oluşmasıyla birlikte 

buraların yönetimine de Ruslar getirilmiştir. Karakalpakların yaşadığı Amuderya 

                                                 

430

 Vesti Karakalpakstan Gazetesi, 23 Aralık 1997. 

---

 

152

Bölümü, 1920 yılında vilâyete (bölgeye) dönüştürülmüştür. Amuderya Vilâyeti 

doğrudan Rusya’ya bağlanmıştır.

431

 

 

2-  Kazak-Karakalpak Vilâyeti (Oblast)nin Kurulması (1924) 

Karakalpakların yaşadığı Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı topraklarında 

Sovyet iktidarının kurulmasından itibaren yönetim Rusların elinde olmuştur. 1917–

1924 yılları arasında Rusların yönetimde olmasından dolayı Karakalpaklar ve 

Karakalpakistan’ın bağımsızlığı yahut millî devletlerinin kurulması hakkında 

herhangi bir çalışma yapılmamıştır. 1920 yılında sadece Amuderya Bölümü vilâyete 

dönüştürülmüştür.

432

 Amuderya Bölümü’nün vilâyete dönüştürülmesi aslında 

özerklik konusunda atılan ilk adım olarak nitelendirilebilir. Fakat ne Karakalpaklar 

ne de Rus yöneticiler özerk bir cumhuriyetin kurulması konusunda fikir 

belirtmemiştir. Hatta Amuderya Vilâyetinin başında Ruslar bulunmuştur.

433

  Eğer 

Karakalpaklar yönetim ve özerklik konusunda bir istekte bulunsalardı belki de 

yönetimde kendileri olabilirlerdi.  Ruslar yönetimi ele aldıktan sonra Karakalpakların 

örf ve âdetlerini dikkate almadan yeni düzenlemelere girişmişlerdir. Bu nedenle yerli 

halk tarafından hiçbir zaman sevilmemişlerdir. Çimbay şehrinde 1919 yılında Rus 

yöneticilerin icraatlarından dolayı ayaklanma çıkmış ve bu ayaklanma sırasında 14 

yönetici öldürülmüştür. Bu ayaklanmayı bastırmak için gelen 80 kişilik askerî kuvvet 

de Tazkara köyü civarında geri püskürtülmüştür. Bu ayaklanmaya Çimbay kazasına 

bağlı 12 nahiyenin temsilcileri de katılmıştır. Nökis nahiyesi başkanı İnayat Bey bu 

ayaklanmayı organize eden kişi olmuştur. Bu insanların en büyük amacı, ayaklanma 

sayesinde kendilerine ait millî bir devlet oluşturmaktır. Fakat ayaklanmaya katılanlar 

bir  şekilde yakalanarak cezalandırılmış ve ayaklanma bastırılmıştır. Ayaklanmanın 

bastırılması Karakalpakların karşı koyma isteğini söndürememiştir.  

 

1920 yılında Hive Hanlığı’na tamamen son verilmesiyle Harezm Halk Sovyet 

Cumhuriyeti (HHSC) kurulmuştur. Aynı  yıl içinde Buhara Hanlığı’na da son 

verilmiş ve yerine Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti (BHSC) kurulmuştur. 

                                                 

431

 L. M. Ahundjanov, Stanovleniye i Razvitiye Natsionalnoy Gosudarstvennosti v Karakalpakstane 

(Karakalpakistan’ın Millî Bir Devlet Oluşu ve Bunun Gelişimi), Avtoreferat Dissertatsii na 

Soiskaniye Uçonoy Stepeni Doktora Yuridiçeskih Nauk, Taşkent 1993, s. 16. 

432

 N. İ. Moskovkin, Karakalpakskaya ASSR (Karakalpakistan ÖSSC), Moskva 1932, s. 3–19. 

433

 Ayn. esr., s. 16. 

---