GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2- 1919 Halk Ayaklanması
142
de Sibirya’ya sürgün edilmiştir. Ruslardan kaçan Karakalpak, Özbek, Kazak, Türkmen vb. mücahitler İran üzerinden Türkiye’ye sığınmışlardır. 1917–1934 yılları arasında Türkistan’ın bağımsızlığı için verilen mücadele, birlik sağlanamaması ve destek alınamaması nedeniyle başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Fakat günümüzde bile bu hareket bütün dünya ve Türkistan’da hâlâ unutulmamış ve saygıyla anılmaktadır.
Türkistan’da 1917–1934 yılları arasında çıkan ayaklanmalar Karakalpakistan’da da etkili olmuştur. Bu ayaklanmalardan ilki 1919 yılında vuku bulmuştur. 1919 yılında Amuderya Bölgesinde Sovyetlere karşı çıkan ayaklanmaların ana nedeni, Hive’de karargâh kurmuş kızıl askerlere gönderilen emir olmuştur. Bu emre göre Üçüncü Zayır Kazak Cüzü silâhsızlandırılacak ve içindeki burjuva unsurlar tamamen temizlenecektir. Bu doğrultuda Çimbay bölgesine bağlı Zayır köyüne Hive bölüğü komutanı M. R. Vaniçkin, Amuderya Sovyet vekilleri yürütme komitesi vekillerinden F. Lipovskiy, Nökis garnizonu başkanı İ. V. Gadetskiy’nin içinde bulunduğu askerî bir komisyon gönderilmiştir. Bu komisyon gerekli girişimleri yapmışsa da Zayır Kazaklarını silâhsızlandırmayı ve vergi vermelerini sağlamayı başaramamıştır. Hatta Zayır Kazakları beylerinden S. Agapoğlu’nun Urallı Kazaklardan A. Paradiyev’i öldürmesi, durumu daha da kötüleştirmiştir. Çünkü Kazak askerî bölükleri ile Sovyet bölükleri karşı karşıya gelmişlerdir. 417
Urallı Kazaklardan yaklaşık iki yüz kişi çocuklarını ve ailelerini Zayır’da bırakarak Çimbay’da toplanmaya başlamıştır. Bu çatışmanın önüne geçmek için 29 Temmuz 1919 tarihinde Çimbay’a A. N. Hristoforov başkanlığında ikinci bir heyet gönderilmiştir. Bu komisyon yanlarına aldıkları on dört askerle birlikte aynı amaçlarla Çimbay’a gitmiştir. Komisyon Çimbay’a vardığında Çimbay Sovyeti Yürütme Komitesini dağıtarak yerine Çimbay Bölgesi İhtilâlci Komitesini kurmuşlardır. Bu komitenin başına da I. I. Brinkman atanmıştır. Çimbay bölgesindeki siyasî krizin ciddiyetini anlayan komisyon, 10 Ağustos’ta Petro- Aleks’ten askerî yardım istemiştir. N. M. Sadıkov ve Zamıslyayev başkanlığında 80 kişiden oluşan askerî birlik Çimbay’a gönderilmiştir. 14 Ağustos tarihinde bu askerî
417
A. P. Tetyuşev, Oçerki iz istorii grajdanskoy voynı v Karakalpaki 1918–1920 (1918–1920 Yıllarında Karakalpakiya’nın İç Savaş Tarihinden Denemeler), Nukus 1953, 16 s. 143
birlik İnayat Bey tarafından Tazkara’da pusuya düşürülerek silâhlarına el konulmuştur. Çimbay’da bulunan askerî komisyon üyeleri de yakalanarak hapse atılmıştır. Çimbay’da başlayan ayaklanmalar Karakalpakistan’ın diğer bölgelerine de yayılmıştır. Birkaç gün sonra Nökis de Sovyetlerden temizlenmiştir. Bunun üzerine sıranın kendilerine geldiğini anlayan Moynak şehri Sovyet vekilleri, yönetimi bırakıp Aral Gölü’ne doğru kaçmışlardır. Böylece 17 Ağustos 1919 tarihinden başlamak üzere Çimbay ve Moynak, yerli halk temsilcilerinin eline geçmiştir. Yerli halk temsilcileri Amuderya’nın kuzeyinde yer alan bu bölgede halk hükûmetini kurmuşlardır. 1919 yılında oluşturulan bu halk hükûmetinde Karakalpaklar Ubeydullah Bayettinov (Maksim Han), İbrahim Adilov, İnayat Niyazov, Seyitnazar Pirnazarov, Kutlu Murat (Bala Biy) tarafından; Urallı Kazaklar ise Şişenkov, Salnikov, Gutarev, Bojedomov ve Şevelev tarafından temsil edilmiştir. Ayaklanmaya önderlik eden beyler Rusya yönetimiyle hiçbir şekilde müzakere etmeyeceklerini deklare etmişlerdir. Ayaklanmanın sürekliliğini sağlamak ve askerî yönden güç kazanmak maksadıyla Harezm bölgesinde Sovyetlere karşı millî mücadele veren Cüneyt Han ile de münasebet kurularak yardım talep edilmiştir. Cüneyt Han, bu hükûmeti “Amuderya Bölgesinin sağ tarafında kurulmuş olan yasal hükûmet” olarak tanımıştır. Bu hükûmete 30 Eylül 1919 tarihinde Konırat bölgesinin eski beylerinden Kutlu Murat da dâhil olmuştur. Kutlu Murat, kendi başına hareket etmesinden dolayı Hive hükûmeti tarafından arananlar listesinde bulunurken yanındaki askerleriyle birlikte Zayır Kazaklarına sığınmıştır. 418
Bu dönemde Bolşevikler ile eski çarlık yöneticileri arasında da mücadele devam etmektedir. Çarlık döneminde Rusya’nın Asya Bölgesi komutanlarından Amiral Koçak, Omsk şehrinden Cüneyt Hana haber göndererek Sovyetlere karşı iş birliği teklif etmiştir. Hatta Albay Hudyakov önderliğinde 8 subay ve 130 Urallı Kazağı da askerî hizmet amacıyla Cüneyt Hana göndermiştir. Yine Guryev (Atırav) şehrinin Urallı Kazaklarına komuta eden General Tolstov da Cüneyt Hana haber göndererek Sovyet halk komiserlerinin kötü yönetiminden kurtulmak için onların bir an önce devrilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Bu amaçla da yardım olsun diye 120
418 B. A. Koşanov, M. S. Seyitnazarov, Revolyutsiya? Vtorjeniye? Sobıtiya v Hivinskom hanstve v 1919–1920 godah (İhtilâl? Saldırı? 1919 Yılında Hive Hanlığı’nda Ortaya Çıkan Olaylar), Nukus 1997, s. 16. 144
Urallı Kazak askeri Hocaeli şehrine göndermiştir. Böylece Kasım 1919 tarihine gelindiğinde Amuderya’nın sağ tarafındaki topraklarda Sovyet yönetimi temizlenmiştir. Fakat Cüneyt Hanın yönetimine karşı Konırat, Hocaeli, Göne Ürgenç’te çıkan ayaklanma Sovyetlerin yeniden güçlenmesine neden olmuştur. Ayrıca Albay Kolçak da kızıl ordu askerlerine yenilmiş ve mücadeleyi bırakmıştır. 419
Sovyetler 17 Ağustos 1919 tarihinde N. A. Şaydakov ve G. M. Rıjkov başkanlığında bir askerî bölükle Amuderya Bölgesine girmişlerdir. 11 Kasım 1919 tarihinde Şaydakov komutasındaki birlikler Nökis Kalesi’ni ele geçirmiş ve yönetimi kendi ellerine almışlardır. Sovyetlerin Nökis Kalesi’ni ele geçirmesi Harezm bölgesindeki siyasî duruma herhangi bir etki yapmamıştır. Türk mücahitler birçok yerde yine kontrolü ellerinde tutmuşlardır. Sovyetler askerî kuvvetlerle bu mücadelenin kazanılamayacağını anladığı için yerli yöneticilerle müzakere yolunu seçmişlerdir. Bu müzakereler sonucunda da 18 Şubat 1920 tarihinde antlaşmaya varılmıştır. Bu antlaşma sonucunda Çimbay bölgesinde yeniden geçici ihtilâl komitesi kurulmuştur. Nahiyelerde yerli halktan beş kişiden ibaret komiteler oluşturulmuştur. Urallı Kazakların örf ve âdetlerine saygı gösterilerek kendi kendilerini yönetmelerine izin verilmiştir. Sovyetler, akıllı bir politika izleyerek yönetimi yeniden ele geçirmeyi başarmışlardır. Yapılan antlaşmayı Çimbay bölgesi Karakalpak vekili Begli Ahun Muhammedov, Molla Hasan Osaliyev, Kazak Yegorov, Konev, Guşin ve Şapoşnikov imzalamıştır. Bu antlaşma maddeleri de 20 Mayıs 1920 tarihinde Hazar cephesi askerî komutanı ile Karakalpaklar ve Kazaklar tarafından tasdik edilerek yürürlüğe sokulmuştur. Bu antlaşmanın ek maddesine göre Çimbay bölgesi yürütme komitesine Zayır Kazaklarından ve Amuderya’ya göç eden Ruslardan iki vekil daha dâhil edilmiştir. Zayır Kazakları kırk kişilik bir askerî grupla Amuderya yakasını ve Çimbay bölgesi sınırlarını korumakla görevlendirilmiştir. Fakat bu bölüğün Harezm’deki Sovyet hükûmeti askerlerine karşı da kullanılabileceğine dair bir madde bulunuyordu. Böylece askerî kuvvetin her zaman çözüm olmadığını anlayan Sovyetler, barış yoluyla yönetime yeniden hâkim olmuştur. Bu ayaklanma sonucunda yerli halktan temsilciler yeni oluşturulan komitelere girmeyi başarmıştır. Ayaklanma
419 B. A. Koşanov, “Revolyutsiya ili vtorjeniye? Hiva v 1919–1920 gg. (İhtilâl mi yoksa Saldırı mı? Hive 1919–1920 Yıllarında)”, Nauçnoye i kulturnoye naslediye çeloveçestva k tretyemu tısyaçeletiyu, Materialı mejdunarodnogo simpoziuma, posvyaşennogo 2500 letiyu Buharı i Hivı, Taşkent 1997, s. 274–275. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|