GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

137

Karakalpakistan’da 1919–1921 yılları arasında herhangi bir vergi düzeni 

uygulanmamıştır. Kızıl ordu askerleri kafalarına göre vergi toplamışlardır. 

Sovyetlerin bu davranışları Karakalpakistan’da millî ayaklanmaların çıkmasında 

etkili olmuştur. Halkın her kesimi bu mücadeleye destek vermiştir. Bu 

ayaklanmaların önderliğini de din adamları yapmıştır. Hatta bu ayaklanmalara Ural 

Kazakları da destek vermişlerdir.  

 

Bolşevikler, Karakalpakistan’ın Amuderya Kolu’nda ihtilâli 

gerçekleştirdikten sonra Kasım 1919 tarihinde ihtilâli Hive Hanlığı’na nakletmek için 

hazırlıklara başlamışlardır. Bolşevikler, Hive Hanlığı’nda yönetimi ele geçirdikten 

sonra birçok haksızlıklar da yapmışlardır. Bolşevik yöneticiler özellikle Hive 

Hanlığı’nda yağmalama hareketlerini çok yapmışlardır.

397

 Yöneticiler, askerleri 

görevlendirerek insanların evlerindeki eşyalara el koymuşlar; beğendikleri kadın ve 

kızları esir muamelesi ile himayelerine katmışlardır. Bolşevikler yağmaladıkları 

malları ve esirleri Petro-Aleks ve Hive pazarlarında satarak büyük paralar 

kazanmışlardır. Hive hanlarının sarayları yağmalanarak büyük tahribatlar yapılmıştır. 

Devletin ileri gelenleri ise hiç sorgulanmadan yakalandıkları yerlerde kurşuna 

dizilmiştir.

398

  

 

Petro-Aleks Geçici Hükûmet yöneticisi J. Sultanmuratov’un söylediğine göre 

geçici hükûmet, Bolşevik askerlerin oyuncağı hâline gelmiştir. Çünkü geçici 

hükûmet temsilcilerinden çok, kızıl askerlerin emirleri ve istekleri uygulanır 

olmuştur. Karakalpakların hâkim olduğu Amuderya Kolu’nda yönetim açısından çok 

sıkı tedbirler alınmıştır. Bu amaçla eğitim ve adliye işleri Semerkant bölgesine, 

askerî ve ekonomik yönetim de Sırderya Bölgesine bağlanmıştır. Bazı zamanlarda ise 

doğrudan Türkistan ÖSSC’ye bağlanmıştır. Bu nedenle Bolşeviklerin icraatlarını 

kontrol etmek ve hesap sormak zorlaşmıştır. Bağlantılar uzak olduğu için 

Bolşevikleri kontrol etmek de güçleşmiştir. Bu aksaklıkları gören Türkistan Merkez 

Yürütme Komitesi, Karakalpakların yaşadığı Amuderya Kolu’nu kendi sınırları 

dâhilinde vilâyete dönüştürmüştür. Böylece bütün idarî yetkiler Amuderya Vilâyeti 

içinde kalmıştır. Amuderya Vilâyetinin merkezi de Törtkül (Petro-Aleks) olmuştur. 

                                                 

397

 B. Hayıt, ayn. esr, s. 267–274. 

398

 G. A. İsakova, “Jenskiy vopros v Karakalpakstane 1917–1920 gg. (Karakalpakistan’da Kadın 

Sorunu 1917–1920)”, Karakalpakstan Vestnik, No:1, Nökis 2000, s. 36. 

---

 

138

Amuderya Vilâyetinin ihtilâl komitesi de Türkistan Merkez Yürütme Komitesi 

tarafından belirlenmiştir. Rusya’da meydana gelen Ekim İhtilâli ve sonrasındaki 

gelişmeler Karakalpakistan’ı hem siyasî hem de ekonomik krize sokmuştur. Ekim 

İhtilâli’ne kadar Karakalpakistan’da 232.766 kişi yaşarken bu sayı 1920 yılında 

161.344 kişiye kadar düşmüştür. 1917–1920 yılları arasında yaklaşık 73.000 kişi yani 

ülkenin % 31’i yok olmuştur.

399

  

 

Rusya’nın içinde bulunduğu durumdan faydalanmak isteyen Genç Hiveliler 

hareketi, 1920 yılında Hive’deki hükûmeti ele geçirmiştir. 1 Şubat 1920 tarihinde de 

Harezm Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğunu ilân etmişlerdir. Rusya hükûmeti, bu 

cumhuriyeti tanımak zorunda kalmıştır. Buhara’da olduğu gibi Harezm’de de 

Sovyetlere karşı mücadeleler devam etmiştir. Türkmen Cüneyt Han önderliğindeki 

mücadele birlikleri Ocak 1924 tarihinde Hive’yi kuşatmışlardır. Fakat Rusya’dan 

gelen askerî yardım sebebiyle kuşatma başarısız olmuş ve Harezm’deki ayaklanma 

da bastırılmıştır. Sovyet Rusya Yönetimi bu ayaklanmadan sonra Harezm Halk 

Cumhuriyeti’ne son vermiştir. Harezm 5. Halk Kongresi, 29 Eylül 1924 tarihinde 

aldığı kararla Harezm Halk Cumhuriyeti’nin lâğvedilmesine karar verilmiştir. 

Harezm bundan sonra eyaletlere bölünmüştür.

400

 Karakalpakistan da bu eyaletlerden 

birisi olmuştur.   

B-  Karakalpakistan’da Sovyet Yönetimine Karşı Ayaklanmalar  

1-  Türkistan’da Çıkan Ayaklanmaların Karakalpakistan’a Etkisi 

Çarlık Rusyası’nın yıkılmasından sonra yeni bir Sovyet İmparatorluğu 

kurulmuştur. Yeni kurulan Sovyet İmparatorluğu’nda çarlık döneminde olduğu gibi 

baskıcı ve sindirici bir politika uygulanmaya başlamıştır. Bu politikalara 

dayanamayan Türk toplulukları, bu baskılara 1917–1934 yılları arasında topyekûn 

bir ayaklanmayla karşılık vermişlerdir.

401

 Ruslar, Türkistan’da başlayan bu 

ayaklanmaları  “Basmacılık” olarak adlandırmışlardır. Sovyet kaynaklarına göre 

basmacı terimi basmak fiilinden gelmekte ve baskıncı-haydut anlamı taşımaktadır. 

Terimin basmak fiilinden geldiği doğrudur; ancak Türkçede bu fiil birdenbire hücum 

                                                 

399

 Vesti Karakalpakstana Gazetesi, 20 Aralık 1997. 

400

 B. Hayıt, ayn. esr., s. 273-274. 

401

 Tukli Abdullahzade, “Basmacılık”, Yeni Türkistan Dergisi, sayı:8, İstanbul 1928, s. 12. 

---

 

139

etmek anlamına gelmektedir. Bu nedenle “basmacı” terimini haydutlukla 

ilişkilendirmek doğru değildir.  

 

1917–1924 yılları arasında önce Fergana’da daha sonra da Buhara, Semerkant 

ve Hive’de çıkan ayaklanmalar Rusları uzun yıllar uğraştırmıştır. Bu ayaklanmalar 

kısa aralıklarla 1934 yılına kadar devam etmiştir. Türkistan’ın kurtuluşu için 

mücadele eden mücahitler kendilerini hürriyetçiler, İslâm askerleri, vatan 

koruyucuları, Türkistan azatlığının askerleri ve Korbaşılar olarak 

adlandırmışlardır.

402

 Ruslar her ne kadar bu hareketi küçültmeye ve lekelemeye 

çalışmışlarsa da bu hareket dünyada Türk milliyetçilik hareketleri olarak kabul 

görmüştür.  

 

Basmacılık hareketinin başlangıcı 1917 yılına dayanmaktadır. Aralık 1917’de 

Hokand  şehrinde 4. Müslümanlar Kurultayı toplanmış ve Türkistan Özerk 

Cumhuriyeti’nin kurulduğu ilân edilmiştir. Bu devlet, o dönemde Taşkent’te kurulu 

bulunan Sovyet komiserleri tarafından tanınmamıştır. Sovyetler, 31 Ocak 1918 

tarihinde aldıkları kararla bu cumhuriyeti yok etmeye karar vermişlerdir. Rus 

askerleri ve Ermenilerin Taşnaksutyun Partisi üyeleri askerleri, bu devleti ortadan 

kaldırmak için 5 Şubat tarihinde Hokand şehrine saldırmışlardır. Türkistan Özerk 

Cumhuriyeti askerleri, Korbaşı Ergeş başkanlığında Rusların ve Ermenilerin yapmış 

olduğu bu saldırıya karşılık vermiştir.  İki taraf arasındaki çatışmalarda 10.000 

Türkistanlı hayatını kaybetmiştir. Bu mücadele kısa sürede bütün Türkistan’ı ayağa 

kaldırmıştır.

403

 Hokand (Hocent) şehrinin Ruslar tarafından işgali, Türkistan’daki 

hürriyet savaşını başlatmaya yetmiştir. Zaten 1917 yılı öncesinde Türkistanlılarda 

Ruslara karşı duyulan bir nefret vardı. Çünkü Türkistanlılar 1916 yılında çıkan 

ayaklanmalarda büyük kayıplar vermişlerdi. Hokand’da çıkan ayaklanma 1918 

yılında Fergana’ya buradan da Buhara, Hive, Karakalpakistan toprakları ve Türkmen 

topraklarına yayılmıştır. Türkistan’ın her bölgesinde en az yüz kişiden kurulmuş 

gerilla tipi gruplar Ruslara karşı mücadele etmeye başlamıştır. Her grup kendi başına 

hareket etmiştir. Bu grupları bir çatı altında toplamak için çaba gösterilmişse de 

başarılı olunamamıştır. Irgaş, Müdemmin Bey ve Kurşimad Bey 1918–1919 

                                                 

402

 Baymirza Hayıt, “Türkistan’da Basmacılık (Millî Mücadele) Tarihinin Ana Hatları”,  V. 

Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 23–28 Eylül 1985, Tebliğler, Cilt I, İstanbul 1986, s. 272–273. 

403

 B. Hayıt, ayn. bldr., s. 271–272. 

---