GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

140

ayaklanmalarını koordine etmek için çalışmışlar; ancak başarılı olamamışlardır. Bu 

dönemdeki ayaklanmalar küçük gruplar hâlinde yapıldığı için taktikleri de sınırlı 

olmuştur. Sovyet birliklerini pusuya düşürmek, Rus göçmenlere saldırmak, 

garnizonlara saldırmak vb. operasyonlar dışında vur kaç taktiği uygulanarak 

mücadele yürütülmüştür. Türkistan’ın önemli aydınları ve yöneticileri de mücahitlere 

yardım etmiştir.

404

 Türkistan’da kurulan millî cemiyetler, Başkırdistan, Buhara ve 

Hive hükûmet yöneticileri, Kırgız, Kazak ve Karakalpak aydınlar, Türkiye’den 

komutanlar, Afganlar ve Kâşgarlılar da ayaklanmaya katılanlara çeşitli  şekilde 

yardım etmişlerdir.  

 

Fergana Vadisi, 1918 yılında Türkistanlıların kontrolü altına girmiştir. Ruslar 

büyük bir şaşkınlık yaşamışlar ve saldırılara karşı savunmasız kalmışlardır.

405

 

Korbaşıların yapmış oldukları saldırılarda Ruslara ait olan petrol depoları yok 

edilmiştir.

406

 Korbaşılar, 1919 yılının sonunda Fergana Vadisi’nin tamamını 

kontrollerine almışlardır. Sovyetler bu ayaklanmayı bastırabilmek için Türkistan 

cephesini oluşturmuşlardır.

407

 General Frunze’nin komuta ettiği Rus birlikleri 

Türkistan’ın tamamını almak için harekete geçmiştir.

408

 Fergana Vadisi’nde çıkan 

ayaklanmalar sürerken 1920 yılında Buhara’da da güçlü mücadeleler yapılmıştır. 

Frunze’nin yerine Rus birlikleri kumandanı olarak G. J. Sokolnikov atanmıştır. Fakat 

Sokolnikov göreve geldiği 10 Eylül 1920 tarihinden 8 Mart 1921 tarihine kadar 

hiçbir başarı kazanamamıştır. Özellikle Doğu Buhara bölgesi Ruslardan tamamıyla 

temizlenmiştir. 1921 yılında Doğu Buhara’da 20.000 mücahit Ruslarla savaşmıştır.

409

 

Batı Buhara’da ise mücadele fazla etkili olmamıştır.

410

  

 

1921–1922 yılları arasında Türkistan millî mücadelesinde yeni bir lider 

doğmuştur. Cüneyt Han adındaki yeni lider 1921 yılının sonuna kadar Harezm’in 

                                                 

404

 Feridun Kandemir, Enver Paşanın Son Günleri, Güven yay., İstanbul 1943, s. 29. 

405

 Füsun Kara, “Şir Muhammed Bek ve Fergana Basmacılığındaki Rolü”, Türkiye Cumhuriyeti 

Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, 

Kayseri 1996, s. 313–319. 

406

 Joseph Castagne, Türkistan Millî Kurtuluş Hareketi, Basmacılık, (Ekim 1917-Ekim 1924), İstanbul 

1980, s. 32. 

407

 Alexander Park, Bolshevism in Turkestan (1917–1927), New York 1957, s. 42. 

408

 J. Castagne, ayn. esr., s. 34. 

409

 B. Hayıt, Türkistan Devletlerinin, s. 275–305. 

410

 Marie Broxup, Basmacılar, çev: Yuluğ Tekin Kurat, ODTÜ Asya-Afrika Araştırmaları yay., 

Ankara 1984, s. 8-9. 

---

 

141

büyük çoğunluğunu ele geçirmiştir. Türkistan’daki mücadelelerin hızla sürdüğü bir 

dönemde Türkiyeli kumandan Enver Paşa da mücadeleye katılmış, Buhara’ya 

geldiğinde hemen mücadeleye başlayarak büyük başarılar kazanmıştır.

411

 Fakat 

Türkistan’daki bazı liderler Enver Paşanın önderliğine muhalefet etmişlerdir. 

Bunların başına da Zeki Velidi Togan gelmiştir.

412

 Buhara emîri de Enver Paşanın 

kumandanlığına karşı  çıkanlar arasında yer almıştır. Bunun en büyük nedeni de 

kendilerinin sağladığı avantajların yok olacağından korkmalarıdır. Enver Paşa ve 

kumanda ettiği birlikler 28 Ocak 1922’de Duşanbe’de Ruslara karşı büyük bir başarı 

kazanmıştır. Bu başarılarından sonra etrafına Kazak, Türkmen, Özbek ve 

Karakalpaklardan oluşan yaklaşık 7.000 kişilik bir kuvvet toplanmıştır.

413

 

Bolşevikler, Enver Paşanın başarıları karşısında barış teklifinde bulunmuşlardır.

414

 

Enver Paşa; Hive’den Cüneyt Han, Semerkant’tan Açil Bey ile bağlantı kurmuş; 

Buhara, Semerkant ve Hive üçgeninde millî mücadele hattı oluşturmuştur.

415

 Fakat 

Rusların Balçevan kasabasına yaptığı saldırı  sırasında Enver Paşa hayatını 

kaybetmiştir.

416

 Enver Paşanın 1922 yılında ölümünden sonra da millî mücadele 

devam etmiştir. Ruslar belli bir süre sonra Andican ve Taşkent’te başarı 

kazanmışlardır. Enver Paşadan sonra Türkistan millî mücadelesinin başına Hacı 

Sami Bey geçmiştir. Ruslar tank ve hava desteği sayesinde Semerkant’ı ele 

geçirmişlerdir. Bu bölgede yer alan Korbaşılardan bir kısmı Türkiye’ye sığınmıştır. 

Ruslar 1923 yılının sonunda basmacılığın birinci devrini yok etmişlerdir. 

Basmacılığın ikinci devri ise 1924 yılında başlamıştır. Harezm’de mücadeleye 

devam eden Cüneyt Han, Ocak 1924’te Hive’ye saldırmıştır. Fakat bu saldırı 

başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Basmacı olarak nitelendirilen kumandanlardan çoğu 

mücadele sırasında hayatını kaybetmiştir. Ruslar, 1933 yılına kadar Türkistan’ın 

tamamına ancak hâkim olabilmişlerdir. Ruslarla girişilen bu mücadeleler sırasında 

Türkistan’daki nüfusun dörtte biri yok olmuştur. Ayaklanmalara katılan birçok kişi 

                                                 

411

  Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa, 2. Baskı, Remzi Kitabevi 

yay., İstanbul 1972, s. 546. 

412

 Z. V. Togan, Hatıralar, s. 384–386. 

413

 Tekin Erer, Enver Paşanın Türkistan Kurtuluş Savaşı,  İstanbul 1971, s. 121; Abdullah Recep 

Baysun, Türkistan Millî Hareketleri, İstanbul 1945, s. 58. 

414

 Ş. Süreyya Aydemir, ayn. esr., s. 668. 

415

 Salâhi R. Sonyel, “Enver Paşa ve Orta Asya’da Başgösteren Basmacı Akımı”,  Belleten Dergisi, 

sayı: 211, Ankara 1990, s. 1185. 

416

 Joseph Castagne, Orta Asya Bozkırlarında Bir Osmanlı Generali Enver Paşa,  İstanbul 1991, s. 

151.  

---