GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Özbekistan SSC
- Tacikistan SSC
- Kazakistan SSC
129
Ağustos 1919’da Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içerisinde Kazakistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 377 Sovyetler, Türklerin yoğun olduğu bölgelerde halkı kendi taraflarına çekmek için idareyi milliyetçi aydınlara vermişlerdir. Lenin’in de oluruyla 1920 yılında Türkistan’ın; Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan’dan oluşan yeni haritası çizilmiştir. 378
Sovyetler, zamanla istedikleri otoriteyi kurduktan sonra da bu yönetimleri kendi ellerine geçirmişlerdir. Sovyetler, Müslümanlara karşı izledikleri ılımlı politikaları 1923 yılına kadar sürdürmüşlerdir. 1923 yılında Müslümanların kongre toplama isteği kabul edilmiş, fakat bu kongre Sovyet hükûmetinin denetimi altında yapılmıştır. 1923 yılından itibaren Bolşeviklerin uyguladığı ılımlı politika sona ermiştir. 379 din adamları ve potansiyel yönetici olabilecek aydınlar çeşitli nedenlerle tutuklanmıştır. Lenin, 1924 yılında Türkistan’ın ayrı cumhuriyetlere bölünmesi kararını onaylamıştır. Merkez Toprak Komitesi, Eylül 1924 tarihinde çalışmalarını tamamlayarak Türkistan’da ve diğer bölgelerdeki Türk cumhuriyetlerinin sınırlarını belirlemiştir. Buna göre: Özbekistan SSC: Eski Buhara Cumhuriyet toprakları (Buhara, Kermine, Nurata, Karşi, Şehrisebz, Baysun ve Sarıasi), Semerkant ve Taşkent bölgelerini kapsamaktadır. Türkmenistan SSC: Hazar kıyılarından başlamak üzere Merv bölgesini, Eski Buhara Cumhuriyeti içerisindeki Kerçi ve Çarşu vilâyetlerini, Harezm’in Türkmen toprakları olan Taşauz, İlyali, Parsu, Göne Ürgenç, Mangıt, Ambamamak, Sadavar, Darga-ata ve Hocaeli’nin bir kısmını kapsamaktadır. Tacikistan SSC: Kurgatöbe, Kulyab, Duşanbe, Sırderya bölgesinin bir kısmı, Garm vilâyeti ile Zarefşan bölgesi ve doğusunda kalan toprakları, Pamir bölgesi, Vakhan bölgesinin bir kısmı ile Sarısu bölgelerini kapsamaktadır. Kırgızistan SSC: Karakol bölgesini, Bişkek, Evliya-Ata’nın bir kısmını, Namangan ile Andican’ın bir kısmı, Fergana ve Hokand bölgeleri ile Oş ve Pamir’in kuzeyini kapsamaktadır.
377
K. Gürün., ayn. esr., s. 671-672. 378
Mustafa Edige Kırımal, “Sovyet Türkistan’ında Milliyetçilik”, Dergi, sayı: 41, Münih 1965, s. 3–5. 379
Michael Rywkin, Asya’daki Rusya, İstanbul 1975, s. 43. 130
Kazakistan SSC: Akmescit, Evliya-Ata’nın bir kısmını, Mirzaçöl, Çimkent, Almaata, Yarkent, Bişkek’in bir kısmını, Tardu Kurgan ve Cizak’ın bir kısmı ile Kazak topraklarını kapsamaktadır.
Mart 1917’de Rusya’da çarlık rejimine son verilmesinden sonra Kasım 1917’de başlayan değişim o kadar hızlı olmuştur ki bu durum Türkistan’da da özgürlük hareketlerinin başlamasına neden olmuştur. Çarlık Rusyası’nın yıkılması, sadece Rusya’da değil bütün dünyada yankı bulmuştur. Karakalpakistan da bu hareketlilikten faydalanmayı amaçlamıştır. 7 Mart 1917 tarihinde Karakalpakistan’ın o dönemki başkenti Törtkül (Petro-Aleks)’de geçici bir hükûmetin önderliğinde içinde yerli temsilcilerin de bulunduğu Duma oluşturulmuştur. Genç Hiveliler hareketi iş başına gelmiştir. Buna rağmen halkın ekonomik sıkıntılarına herhangi bir çözüm bulunamaması Karakalpakistan’da büyük bir ekonomik krizin ortaya çıkmasına yol açmıştır. 380 Bu krizin en büyük nedeni de su sıkıntısı dolayısıyla tarım arazilerinin sulanamaması ve mevcut suyun da yöneticilerin arazilerinde kullanılmasıydı. Bu şartlar altında köy ve kasabalarda büyük gösteriler yapılmaya başlamıştır. Bu gösterilerden en büyüğü de 29 Nisan 1917 tarihinde Şorahan bölgesinde ortaya çıkmıştır. Karakalpakistan’da ekonomik dengenin tamamen bozulması, halkın yöneticilere olan güvenini sarsmış ve ayaklanma isteğini arttırmıştır. Karakalpaklar hâlihazırda görev başında olan başkanların ve aksakalların görevlerini bırakmasını, yerlerine yenilerin geçmesini talep etmiştir. Halk, çarlık yönetimi zamanında görev başında bulunan insanları istememiştir. Öten Kara bu dönemde görevden alınmış aksakalların en önemlilerinden birisidir. Karakalpakların yaşadığı Amuderya Bölgesi hem siyasî hem de askerî yönden Sırderya Bölgesine bağlıdır. Hive Hanlığı hâkimiyetinde yaşayan Karakalpaklar arasında da buna benzer ayaklanmalar ve görevden almalar olmuştur. Hive Hanlığı’nda da tıpkı Amuderya Kolu’nda olduğu gibi ekonomik sıkıntılar yaşanıyordu. Hive Hanlığı’nın en büyük avantajı geniş tarım arazilerine sahip olmalarıydı. Hive Hanlığı’nda yaşayan
380
Koşmurat Almambetoviç Paluaniyazov, Levoberejnaya Karakalpakiya v 1917–1924 Godı: svoyeobraziye sotsialno-ekonomiçeskogo i politiçeskogo razvitiya (Sol Kıyılı Karakalpakiya 1917– 1924 Yıllarında: Sosyal, Ekonomik ve Politik Gelişiminin Özellikleri), Avtoreferat Kandidatskaya Dissertatiya, Aşkabad 1992, 21 s.
131
Karakalpaklar sahip oldukları toprakları işlemiş ve en verimli hâle getirmişlerdir. Fakat Hive hükûmeti vergi memurları, Karakalpakların topraklarına el koyarak yeniden bir paylaşım yapmıştır. Bu paylaşım sırasında birçok fakir Karakalpak çiftçisine tarım arazisi verilmemiştir. Karakalpaklar arasında Hive hükûmetine duyulan nefret gittikçe artmıştır. Toprak işçileri çalıştıkları arazilerin sahiplerine karşı gelmeye başlamışlardır. Hatta zenginlerin mallarına saldırılar ve yağmalar başlamıştır. Bu dönemdeki en büyük olay Rus yöneticilerin yerlerini tamamıyla yerli yöneticilere bırakması ve yönetimi halka devretmesi olmuştur. Fakat bu dönemde kurulan geçici hükûmetler, halkın sosyoekonomik sıkıntılarına bir çare bulamamıştır. Karakalpakların yaşadığı bölgelerde gıda sıkıntısı yaşanmıştır. Amuderya Kolu ve Hive hâkimiyetinde yaşayan Karakalpaklar, devlete olan vergilerini ödeyemez duruma gelmişlerdir. Bu dönemde çıkan gazetelerde bölgedeki açlık olaylarına değinilmiştir. Özellikle Türkistanskiye vedomosti gazetesinde açlık ve hastalıklar hakkında birçok makale çıkmıştır. Ayrıca Türkmenler, Karakalpaklara saldırarak onların mallarını yağmalamıştır. Bu saldırılara karşı Konırat, Şomanay ve Hocaeli’de Karakalpak halk bölükleri oluşturulmuştur. Buna benzer halk bölükleri Aral Gölü boylarında da kurulmuştur. 381
1917 yılının sonbaharında Karakalpakistan’da millî mücadele güç kazanmıştır. Geçici hükûmet başkanı Albay Zaytsev’in önderliğindeki askerî birlikler bu mücadeleleri engellemeyi başaramamıştır. Geçici hükûmetin başına geçen Albay Karpinskiy de bu mücadeleyi engelleyememiştir. Halkın ekonomik sıkıntıları bu mücadelelerde etkili olmuştur. 382 Halkın içinde bulunduğu açlık felâketini hafifletmek için Karakalpak ulema ve işanlar önemli faaliyetlerde bulunmuşlardır. Örneğin büyük kazanlar kurarak halka yemek dağıtmışlar, fakir köylülere yemek yardımında bulunmuşlar ve para vermişlerdir. Önemli Karakalpak zenginleri de ulemaların bu faaliyetlerine maddî destek sağlamıştır. Halka içinde bulunulan ekonomik sıkıntılara rağmen sabırlı olmaları telkin edilmiştir. Fakat Karakalpakistan’daki aydınlar halkın egemen olduğu bir devletin yani bağımsızlığın, bütün sorunları çözeceğini öne sürerek mücadele edilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Bu aydınlar Rusya’nın kolonisi olmaya devam edildiği sürece eski
381
A. Töreyev, ayn. esr., s. 160-162. 382
Ayn. esr., s. 164. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|