GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

122

iktidar anlayışı yerleşmiştir. Bütün dernek ve komitelerin amacı halkı kendi 

taraflarına çekebilmektir. Bolşevikler, Karakalpakistan’da parti örgütlerini kurmaya 

başlamışlardır.

361

 Bu partiler içerisinde göstermelik de olsa yerli temsilciler de 

bulundurulmuştur. Bolşeviklerin yürüttükleri bu faaliyetler kısa zamanda etkisini 

göstermiştir. Çünkü yerli hükûmetler halkın ekonomik durumuna çare 

bulamamıştır.

362

 Ayrıca 1917 yılından arttırılan vergi miktarı da halkı yeni arayışlara 

itmiştir. Böylece halk ayaklanmaları başlamıştır. İlk olarak Petro-Aleks ve Hive’deki 

askerler ayaklanmıştır. Ayaklanmacı askerler daha çok özgürlük ve maaşlarındaki 

farklılıkların düzeltilmesini istemişler ve yerli hükûmete hizmet etmeyi 

reddetmişlerdir. Rusya’da meydana gelen Şubat  İhtilâli’nden sonra askerî 

yükümlülüklerde bulunanların kaçışları çoğalmıştır. Kaçanlar genelde fabrikalarda 

ve demiryollarında çalışmaya başlamışlardır. Fabrikalarda çalışan Beyaz Rus, 

Ukraynalı ve Rus işçilerinde etkisiyle her fırsatta hükûmete karşı ayaklanmışlardır.

363

 

Böylece 1917 Ekim İhtilâli’ne kadar geçen süre içerisinde hükûmet boşlukları 

sebebiyle birçok ayaklanma çıkmış ve ülke tamamıyla bir karmaşa içine 

sürüklenmiştir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                 

361

 Ya. M. Dosumov, ayn. esr., s. 74; Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 142. 

362

 Oçerki istorii Karakalpakskoy ASSR, Cilt 1, s. 357. 

363

 Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 144–145. 

---

 

123

İKİNCİ BÖLÜM 

SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİNDE KARAKALPAK TÜRKLERİ VE 

KARAKALPAKİSTAN TARİHİ  

(1917–1990) 

 

A-  1917 Bolşevik İhtilâli ve Türkistan’da Sovyet Yönetimlerin Kurulması  

1-  Bolşevik İhtilâli 

Rusya’da 12 Mart 1917’de başlayan ihtilâl başarıya ulaşmış ve çarlık rejimi 

yıkılmıştır. Aslında Kasım 1917’de Rusya’da başlayan değişimin temelleri daha 

önceden atılmıştır. Çarlık Rusyası’nda 1800’lerin sonlarında Avrupa’da olduğu gibi 

toplum içindeki sınıflar arasında siyasal dengenin sağlanması çabaları, uzlaşmalar 

yoluyla bir ölçüde başarılı olmuşsa da iki grup bu çaba ve arayışların dışında 

kalmıştır. Bunlardan birincisi; Batı eğitimi görmüş, bulunduğu ortama yabancılaşan 

Doğu Avrupa’nın okumuş kitlesidir. Toplumdan soyutlanma ve ondan uzak kalma, 

Rusya gibi imparatorluklarda oluşmakta bulunan ihtilâl potansiyelini artırmaktaydı. 

İkincisi, orta sınıfın siyasal önderliğini kabul etmeyen fabrika işçileridir. Fransız 

İhtilâli’nin etkisi ile 1825 Aralık ayında çıkan  Dekamberist Ayaklanması Rusya’da 

büyük yankı uyandırmıştır. Ayaklanma kısa sürede bastırılmış, fakat işçilerin 

kurtarıcısı olarak görülen Marksizm teorilerinin yayılmasına engel olunamamıştır. 

Aydınlarda da bu gibi fikirler yayılmış, var olan otokratik düzenin yıkılması için 

mücadele hareketlerine destek çoğalmıştır. Rusya’nın 4/5’ünü oluşturan köylüler, 

toprak sahiplerinin kölesi durumundaydılar. 5 Mart 1861 tarihinde çıkarılan 

“Kurtuluş Kanunu” ile serflik kurumu kaldırılmış ve ortaya bir işçi sınıfı çıkmıştır. 

Köylüye yapılan toprak dağıtımındaki bozukluklar köylüleri tedirgin etmiş, onların 

çeşitli hareketlere girişmelerine sebep olmuştur. 1870’lerde ortaya çıkan “Narodnik” 

ve “Narodniçestro” hareketleri bunlardandır. “Halkçı Hareket” olarak adlandırılan 

bu oluşum, hükûmetin baskısından dolayı başarı kazanamamış ve 1881 yılında Rus 

Çarı II. Alexander’ın öldürülmesi üzerine taraftarları ülkeyi terk etmiştir. 19. 

yüzyılda Rusya’da baş gösteren yoksulluk, halkın grevler düzenlemesine neden 

olmuş; bunun sonucu olarak da sendikacılık faaliyetleri artmıştır. Bu ortamda 

Marksist örgütler de çoğalmıştır. 1895 yılında Vladimir İlyiç Ulyanov (Lenin) 

---

 

124

tarafından Marksist nitelikte “İşçi Sınıfının Kurtuluşu İçin Mücadele Birliği” ve daha 

sonra 1898 yılında “Sosyal Demokrat İşçi Partisi” kurulmuştur. Sosyal Demokrat 

İşçi Partisinin 1903 yılında yaptığı kongrede Rusya’da Marksist ihtilâlin 

gerçekleştirilmesi ve bunun için de partinin nasıl bir nitelik kazanacağı sorunu, 

partide görüş ayrılığına sebep olmuştur. Bu parti daha sonraları Bolşevik ve 

Menşevik olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bolşevikler, küçük ve ihtilâlci bir elitin 

denetiminde sıkı bir parti kurmak isterken Menşevikler daha geniş ve katılıma açık 

bir örgüt kurmak istemiştir.

364

 

 

Rusya özellikle 1904 ve 1905 yılları arasında bir dizi iktisadî ve toplumsal 

reformlar yapmıştır. Fakat devlette var olan geleneksel ve gerici güçler bu ilerleme 

hamlesinin önünde ciddi engeller teşkil etmişlerdir. Sonuçta bu ikilik Rusya’daki 

kurumların gerilemesine sebep olmuştur. Yeniliklere karşı direnen kurumlar, Birinci 

Dünya Savaşı’nda savunmasız kalmışlardır. Rus Çarı II. Alexander (1881–1894) 

döneminde çarın olumsuz ve inatçı otokrasisi nedeniyle yenilikler yapılamamıştır. 

1905 yılındaki “Ekim Manifestosu” ile çarın yetkileri kısıtlanmış ve meclisli bir 

yasama sistemi kabul edilmiştir. Bu tarihten itibaren yerel meclislere daha geniş 

yönetim hakları tanınmıştır. Rusya’nın gelecekteki siyasal istikrarına dair 

cesaretlendirici bir gösterge de anayasal demokratların genel olarak Ekimciler ve 

ılımlı muhafazakârlar ile geniş bir uzlaşı içinde olmalarıydı. Bu evrimsel süreci 

sekteye uğratmaya çalışan aşırı sağ (özellikle Rus Halk Birliği) ve aşırı soldan 

(sosyal demokratlar dâhil) gelen girişimlere karşı  çıkan geniş tabanlı bir birlik 

sağlanmıştır. Fakat anayasal gelişmeler resmî muhafazakârlar tarafından 

engellenmiştir. Bunların dayandığı nokta insanlığın sonsuz derecede yozlaşabilir 

olduğu ve sürekli olarak yapılandırılmış bir toplum içinde istikrara ihtiyaç 

duyulduğudur. Bu nedenle de parlamentarizmi zamanın en büyük yanlışlığı olarak 

nitelendirmişlerdir.

365

 Rusya, Çar II. Nikola döneminde de reformlara devam 

etmiştir. Yapılan reformlar çerçevesinde 1906 yılında Kurumlar Kanunu ile temel 

sendikal haklar verilmiş ve 1912 yılında sağlık sigortası tasarısı yürürlüğe girmiştir. 

1900–1913 yılları arasında eğitime yapılan harcama dört kat artırılmıştır. Fakat 

Batı’daki gelişmelerle karşılaştırıldığında bu reformlar yetersiz kalmıştır. Çarlık, 

                                                 

364

 Stephen J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler (1789-1980), Dost yay., Ankara 2002, s. 184-203. 

365

 Ayn. esr., s. 184-186. 

---