GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
112
onun Rus askerleri içinde olduğunu söylemiştir. 328
Hocaeli halkı, bu ayaklanmaya neden olduğu için 100.000 manat para cezasına çarptırılmıştır. 329
Hocaeli Ayaklanması’na katıldıkları düşünülen bazı insanlar da Sibirya’ya sürgüne gönderilmiştir. Sibirya’ya sürgüne gönderilenlerden birisi de İşan İdris (1846–1926) olmuştur. Ajiniyaz’ın verdiği malûmatlara göre Karakalpakistanlı işanlardan bazıları Esfendiyar Hanın zulümlerinden kurtulmak için İslâmın merkezlerinden biri olan Kûfe’ye mektup yazmış ve yardım istemişlerdir. Kûfe’den Esfendiyar Hana gelen cevapta şunlar yazılıdır: “Bize gelen mektuptaki yazılanlar doğru ise şunu bilin ki sizi yok edeceğiz.” 330
Esfendiyar Han, Kûfe’ye giden mektuptaki mührün İşan İdris’e ait olduğunu öğrendikten sonra onun peşine düşmüştür. İşan İdris, Rusların yönetiminde bulunan Amuderya Kolu’nda yaşadığı için Amuderya Kolu başkanına bir mektup göndermiştir. Bu mektupta şunlar yazılıdır: “İşan İdris’i sürgüne göndermeniz gerekmektedir. Çünkü İşan İdris, halkı
331
Zaten bu yıllarda Çarlık Rusyası, Türkistan’ı yöneten vekillerine verdiği emirde medreselerin, işanların ve ulemaların kontrol edilmesini, halkın üzerinde kurdukları etkinin azaltılmasını istemiştir. 1916 yılında Hocaeli’de çıkan bu ayaklanma her ne kadar başarısız olsa da en büyük özelliği halkın mücadele gücünü artırması, Ruslarla iş birliği yapan Esfendiyar Hanın hareketlerine karşı direnme gücü vermesi açısından önemlidir. Günümüzde bile halk arasında Esfendiyar Hana karşı lânet okunmaktadır. Çar yönetimi ve Hive hanları halk ayaklanmalarını önlemek için ne kadar tedbir almışsa da bu ayaklanmaların önüne geçememişlerdir.
Hive Hanlığı’na bağlı Hocaeli Beyliği’nde çıkan 1916 Halk Ayaklanması, Rusların yönetiminde bulunan Amuderya’nın sağ yakasında da yankı bulmuştur. 1916 Halk Ayaklanması’nın Rusların hâkimiyetindeki bölgelere de sıçramasının önüne geçebilmek için bu hareketlenmelere önderlik edebilecek kişiler yakalanmış
328 Ayn. esr., s. 26-34. 329 G. Nepesov, ayn. esr., s. 46. 330 Karakalpakistannın Jana Tariyhı, s. 115. 331 Gös. yer. 113
ve sürgüne gönderilmiştir. Örneğin 22 Mart 1916 tarihinde Çimbay bölgesi başkanı, zararlı kişiler olarak nitelediği Çimbay nahiyesinden Allaniyaz Aytımov’u, Nökis nahiyesinden Süleyman Ayekeyev’i, Janabazar nahiyesinden Cumamurat İbrahimov’u sürgüne göndermiştir. Buna benzer tedbirler aslında ülkede karışıklıkların çıkmak üzere olduğunun bir göstergesidir. 1916 yılındaki ayaklanmaların büyümesinde en büyük etken Rus imparatoru II. Nikola’nın 25 Haziran 1916 tarihinde yayımladığı fermandır. 332
Çarlık Rusyası, 25 Haziran 1916’da yayımladığı bir emirle Rusya’ya bağlı topraklarda savaşan çar askerlerine yardımcı olmak için siper kazma işine insan gönderilmesini istemiştir. Bu emre uygun olarak Amuderya Bölümü’nden insanlar da askere alınacaktır. Buna göre yabancı kavimler olarak adlandırılan Özbek, Kazak, Karakalpak, Türkmen vb. bütün kavimlerin 19–43 yaşları arasındaki erkekleri savaş için askere çağrılmışlardır. Yani kısacası Rusların hâkimiyetinde olan bütün topraklarda seferberlik ilân edilmiştir. Bu emir, yabancı kavimlerin durumları göz ününde bulundurulmadan çıkarılmıştır. Ayrıca bu dönem tam bahçe bozumu zamanıdır. 2 Temmuz 1916’da Türkistan valisi yardımcısı M. R. Yerofeyev’in emriyle bütün askerî valiler toplantıya çağrılmış; bu toplantı sonucunda askerî valiler, bölge, kaza ve nahiyelerden alınacak askerlerin sayısını belirlemek ve buralardaki düzenin sağlanması konusunda emir almışlardır. Bu emre göre Amuderya Bölümü’nden 5149 kişi seferberlik icabı askere çağrılacaktır. 333 Seferberlik emrinin çıkarılması halkın ayaklanmasına neden olmuştur; çünkü askere alınacak kişilerin seçiminde de haksızlılar yapılmıştır. Yerli yöneticilerin verdiği bilgiye göre her aileden bir kişi alındığı hâlde daha sonra anlaşılmıştır ki bazıları rüşvet vermek yoluyla bu yükümlülükten kurtulmuştur. 334
Yani kısacası rüşvet veremeyenler askere alınmıştır. Yerli yöneticiler ve Rus hâkimler, rüşvet sayesinde maddî anlamda oldukça zenginleşmişlerdir. Bu rüşveti toplarken de değişik nedenler öne sürmüşlerdir. Genelde bu nedenlerin başında orduyu öne sürmek en çok tercih edilenler arasında olmuştur. Örneğin Törtkül nahiyesi başkanı Kazakbay Abdukarimov, 1916 yılının Temmuz ayında Akkamıs köyü cemaatine mensup bazı köylülerden, Albay Kolosovskiy’in para istediğini öne
332 Karakalpakstan ASSR Tariyhı, s. 179. 333 ÖZROMA, fond: I–907, liste:1, dosya: 565, s. 26; Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 118. 334 Abdülkadir İnan, “Türkistan’da 1916 Yılındaki Ayaklanma”, Türk Kültürü, sayı:12, Ankara 1963, s. 26–30. 114
sürerek rüşvet toplamıştır. Yine Şorahan bölgesine bağlı Şıbıklı köyü aksakalı Devletmurat Matkarimov, kendi cemaatinden aynı sebeplerle rüşvet toplamıştır. 335
Çarlık Rusyası, 11 Temmuz 1916’da yeni bir genelge yayımlamıştır. Bu genelgeye göre yerli yöneticiler ile üst düzey görevliler önceden belirlenmiş yükümlülüklerden muaf tutulmuştur. Bu emre göre parası olan ve sözü geçen hiç kimse askerî yükümlülük altına girmemiştir; ancak halkın bu genelgeye karşılık vermesi gecikmemiş, insanlar görevli oldukları işyerlerine gitmeyerek kendilerine engel olmaya çalışan yöneticileri de dövmüşlerdir. Üst düzey yöneticilerin evlerini yakarak, onlara ait tarım arazilerine su göndererek buraları tahrip etmişlerdir. Çar hükûmeti halkın gösterdiği bu tepkiye karşılık Amuderya Bölümü’nde olağanüstü hâl ilân etmiştir. Amuderya Bölümü emrine Petro-Aleks garnizonu askerleri verilmiştir. Ayrıca ayaklanan halka karşı kullanılmak maksadıyla bu bölümde yaşayan Ural Kazaklarından yararlanılması kararlaştırılmıştır. 336
Ural Kazaklarının sayılarının belirlenmesi ve toplanması maksadıyla da bir komisyon oluşturulmuştur. Ural Kazaklarından bazı kişilerin de yardımıyla “bozuk” olarak adlandırılan ayaklanmacıların bir kısmı tutuklanmıştır. 337 Fakat Ruslar tarafından alınan bu tedbirler halkın mücadele isteğini dindirmemiştir. 24 Temmuz 1916’da Şorahan bölgesine bağlı Törtkül nahiyesi, Saktiyan köy cemaatinden birçok kadın bir araya gelerek nahiye başkanı Kazakbay Abdukarimov’u protesto etmiştir. Bunlar nahiye başkanından askerî yükümlülükler nedeniyle göreve alınan eşlerinin ve çocuklarının serbest bırakılmasını talep etmişlerdir. Arşiv belgelerinden edindiğimiz bilgilere göre protestocu kadınlar, nahiye başkanına ağır sözler sarf etmiş; hatta bir kadın nahiye başkanına linç girişiminde bulunarak onu değnekle kolundan yaralamıştır. Nahiye başkanının korumaları duruma müdahale ederek kadınları dağıtmayı başarmıştır. 338
çıkmıştır. 25 Temmuz 1916’da Hocajer köyü cemaatinden yüz elli kadın, Şorahan bölgesinin polis komiserine başvurarak isteklerini sunmuşlarsa da polis komiseri onları sakinleştirmeyi başarmıştır. 25 Temmuz 1916’da yine Törtkül nahiyesine, üç
335 Ya. M. Dosumov, ayn. esr., s. 63. 336 İbrahim Yarkın, “Türkistan’da 1916 Yılı İsyanı Hakkında Bazı Bilgiler”, Türk Kültürü, sayı: 68, Ankara 1967, s. 565–568. 337
A. Töreyev, 1916–jılgı halık köterilisi, s. 34. 338
ÖZROMA, fond: I–907, liste:1, dosya: 565, s. 60. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|