GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
110
koruyabilecek bir hanın iş başına gelmesini istemiştir. Halk rivayetlerine göre ise bu mücadelenin başlatılmasına Esfendiyar Hanın bel ağrıları neden olmuştur. Esfendiyar Han, hastalığından kurtulmak için doktora gitmiş ve doktor da ilâç olarak hanlığın içerisinde yaşayan farklı topluluklardan 40 kız ile beraber olmasını tavsiye etmiştir. 323
Han, bu tavsiyeye uyarak güvenilir hizmetkârlarına her gün saraya yeni bir kız getirmesini emretmiştir. Halk ise hanın bu kız vergisini istemesine şiddetle karşı koymuştur. Halk hana haber göndererek “Bizim kızlarımız senin de kızın sayılır,
memurları kız vergisini almak için çevreye adam göndermişler ve Ocak 1916 tarihinde Hive sarayına iki kız getirilmiştir. Bu kızlardan birisi Hocaeli’de oturan kasap Dosniyaz Yusupov adındaki bir Karakalpak’ın 15 yaşındaki Yenecan adlı kızı, diğeri de Mangıt şehrinde oturan demirci Cabbar Palvanov adındaki Özbek’in 14 yaşındaki Ayman adlı kızıdır. Birkaç gün geçtikten sonra bu iki kızın cesetleri gizlice ailelerine teslim edilmiştir. Bu kızlar, hanın emirlerine uymadıkları için haremde öldürülmüştür. 324 Hive memurları ikinci bir sefere çıkarak Hocaeli’ye gelmişler ve 20 adet kız istediklerini bildirmişlerdir. Hocaeli’de kızları olan aileler bu ayıptan kendilerini kurtarabilmek için memurlar gelmeden bir gün önce kızlara erkek elbisesi giydirerek Rusların yönetimindeki Amuderya’nın sağ yakasına yani Nökis’e göndermişlerdir. Bu kızlar Amuderya Nehri’nin karşı tarafına gönderilirken iki kayık kullanılmıştır. Bu kayıklardan birisine 16, diğerine de 4 kız bindirilmiştir. İlk olarak 16 kızın bindiği kayık karşıya gönderilmiştir. Fakat bu kayık nehrin ortasına geldiğinde yüksek dalgalar nedeniyle ters çevrilmiş ve kızların tamamı kaybolmuştur. Diğer kayıktaki kızlar ise karşı taraftan insanların yardımıyla kurtarılmıştır. Bu hadise ertesi günü Hocaeli’de duyulmuştur. Kızların bir hiç uğruna ölmeleri nedeniyle Hocaeli yas tutmuştur. İşte bu sırada şehre gelen han memurları da halkın duygularının kabarmasına neden olmuş ve halk isyan etmiştir. 325
Böylece hanın kız vergisi, hanlığın diğer bölgelerinde de isyanların çıkmasına neden olmuştur. Yamud Türkmenlerinden bazıları da bu emri kötü niyetli olarak
323
324
Gaib Nepesov, 1920–1924 jıllardagı Horezm halık sovet revolyutsiyasında Karakalpakstan mihnetkeşlerinin roli (1920–1924 yıllarında Horezm Halk Sovyet İhtilâlinde Karakalpakistan Emekçilerinin Rolü), Nökis 1964, s. 44–45. 325 G. Nepesov, ayn.esr., s. 45. 111
kullanmışlar ve hanın emri olduğunu söyleyerek birçok kişinin kızını kaçırmışlardır. Bu Yamud çapulcularının yaptığı hareketler de halkın sabrını taşırmıştır. 8 Ocak 1916 tarihinde Hocaeli ve çevresinde yaşayan halktan bir grup, Hocaeli hâkimi Avezcan’ın huzuruna gitmiştir. Fakat hâkimin başkanla birlikte İşan Yusuf’un mezarına yakın bir evde toplandığını öğrenilince halk buraya giderek “Halkın
hanının, han memurlarının ve Yamud saldırganlarının namuslarına yönelik yaptıkları saldırıların durdurulmasıdır. Hocaeli hâkimi Avezcan Bey, halkın isteklerini Hive hanı Esfendiyar’a götüreceğini ve onu uyaracağını bildirerek onları sakinleştirmiştir. Bu şarta bağlı olarak Avezcan Bey, Hocaeli sakinlerinden 300–500 kişiyi de yanına alarak 14 Ocak 1916 tarihinde Hive’ye doğru yola çıkmıştır. Yolculuk esnasında Kıpçak, Mangıt, Porsı, Taşkınçak vb. şehirlerden insanlar da bu gruba eklenmiştir. Hive’ye giden insan sayısı 2000–3000 kişiye ulaşmıştır. 326 Hive hanına karşı yürüyen gruptan birisi ayrılarak bu insanlar Hive’ye gelmeden olan bitenleri hana bildirmiştir. Bu kişinin hana ulaştırdığı haber şöyledir: “Hocaeli sakinlerinden Avezcan Bey, çevresine topladığı birkaç bin kişiyle birlikte Hive’ye gelmektedir. Amacı sizi öldürmek ve tahtınıza geçmektir.” 327
Avezcan Beyin kendi huzuruna çıkmasını istemeyen Esfendiyar Han, 19 Ocak 1916 tarihinde Rus ordusundan aldığı yardımla asileri dağıtmış, bunlardan yedi kişiyi de yakalayarak hapse attırmıştır. Avezcan Bey çaresiz olarak Hocaeli’ye geri dönmüştür. Fakat halkın hana duyduğu kin ve nefret azalmamıştır. Nisan 1916 tarihinde bu hareketin büyümesini önlemek için, şehir sakinlerinden on bir kişi isyana önderlik ettikleri gerekçesiyle General Galkin’in emriyle Kızılköprü Meydanı’nda asılmıştır. Asılanlar arasında Avezcan Bey, Avezcan Beyin kardeşi Mahmud Bey, İşan İsameddin gibi kişiler de yer almıştır. General Galkin, ayaklanmayı tamamen kontrol altına almak için de Hocaeli şehrinde olağanüstü hâl ilân etmiştir. Rivayetlere göre bu on bir kişinin asılması sırasında Esfendiyar Han da bulunmuştur. Şehir halkının kendisini tanımaması için de Rus askerî elbisesi giymiştir. Fakat Avezcan Bey, asılacağı sırada hanı tanımış ve halka
326
ÖZROMA, fond: I–907, liste:3, dosya: 26, s. 80; Alpısbay Töreyev, Karakalpakstanda 1916-jılgı halık köterilisi (Karakalpakistan’da 1916 Halk Ayaklanması), Nökis 1967, s. 26. 327
Ayn. esr., s. 26-27. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|