GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
105
1909’da Petro-Aleks’teki bir ambarda yaptıkları arama sonucunda yasak kitaplar, mermi ve silâh ele geçirmiştir. Rusya hükûmetine karşı mücadele fikri bütün Karakalpakistan’a yayılmıştır. Köylüler Rusya’ya hizmet etmek istememiştir. Davkara nahiyesine sulama işlerini kontrol etmek için gelen komiser ve aksakala karşı halk tepki göstermiştir. 1908 yılında Amuderya Bölümü’nde çalışan askerler ve tayfalar iş bırakmıştır. Petro-Aleks’teki askerlerin davranışları bölge yöneticilerini endişelendirmiştir. 304
Buna benzer hareketler 1909 yılında Yeni Ürgenç nahiyesindeki işçiler arasında da yayılmıştır. 305 Ruslar, köylülerden açıkça karşılık görmeye başlayınca ayaklanmaların diğer bölgeleri de etkilemesinin önüne geçememişlerdir. Örneğin 1909 yılında Sarıbiy nahiyesine bağlı Bağjap köylüleri, susuzluk sebebiyle nahiye yöneticisi ve aksakala karşı gelmişlerdir. Yine 1909’da Kegeyli nahiyesine bağlı köylüler, kendi aksakallarını dövmüşlerdir. 306
Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda Ruslar için çalışan işçiler ve köylüler, 1910 yılında kendilerinden alınan haksız vergiler ve adam kayırmalar nedeniyle mücadele etmeye başlamışlardır. Ruslar bu millî mücadele hareketlerini bastırmak için askerî güç kullanımıştır. Örneğin 1910 yılında Amuderya Bölümü’nde sadece 852 dosya bu millî mücadele konusunu içermektedir. 307
Aç ve susuz kalan köylüler beyleri ve yöneticileri soymaya başlamıştır. Bu tip soygun hareketleri Hive’de daha fazla meydana gelmiştir. 308
Ruslara karşı sadece yerli halklar değil aynı zamanda Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda çalışan Ruslar da isyan etmiştir. Amuderya Bölümü’nde yaşayan Ural Kazakları arasında ekonomik sıkıntılar artmış, Kazaklar da hükûmet politikalarına karşı gelmeye başlamıştır. Petro-Aleks şehri polis vekili Dmitriyev, Ural Kazaklarının yönetime karşılık verdiğini yazmıştır. 309
Rusların yönetimini benimsemeyen taşımacılıkta görevli işçiler de iş bırakma eylemi yaparak onları protesto etmişlerdir. Haklarını tam olarak alamadıklarını düşünen işçiler, birkaç kez yükü bulunan kayıkları deryanın ortasında bırakarak gitmişlerdir. 310
Rusya’da 1913–1914 yıları arasında gelişen ihtilâlci hareket
304 ÖZROMA, fond: İ–1, liste:17, s. 2–5. 305 ÖZROMA, fond: İ–1, liste:31, dosya: 656, s. 4. 306 Oçerki istorii Karakalpakskoy ASSR, Cilt 1, s. 339. 307 ÖZROMA, fond: I–911, liste:1, dosya: 200, s. 20. 308 ÖZROMA, fond:630, liste:1, dosya: 476, s. 36–41, 35–100. 309 ÖZROMA, fond: I–278, liste:1, dosya: 652, s. 12–13. 310 ÖZROMA, fond: I–125, liste:1, dosya:337, s. 159. 106
güçlenmiş ve Türkistan’daki millî mücadelenin büyümesine neden olmuştur. 1913 yılında Aral Gölü’nün Bugün Adası’ndaki balıkçılar ayaklanmıştır. Bu balıkçıların çoğu Karadeniz, Hazar, Baltık kıyıları ve Sibirya’dan gelen siyasî suçlulardır. 1913 yılında Aral Gölü’nün güney kıyılarında yaklaşık üç bin siyasî suçlu sürgün olarak yaşıyordu. Aral Gölü’nün Bugün Adası’nda balık sanayinin sahipleri durumundaki Krasilnikov, Reytman, Markov ve Dumenko yoksul balıkçıların haklarını vermiyorlardı. Bunu bahane eden balıkçılar, 21 Ocak 1913’te bu balık sanayii sahiplerine karşı ayaklanmışlardır. Bu ayaklanmacılar balık dükkânlarını koruyan muhafızları öldüresiye dövmüşlerdir. Ayaklanmayı bastıramayacağını anlayan balık sanayii sahipleri, onlardan aldıkları balık avlama malzemelerini iade etmek zorunda kalmıştır. 311
Karakalpaklar, yerli din adamlarının topraklarına girerek buraları yağmalamıştır. Örneğin 1913 yılında Davkara nahiyesine bağlı yedi köyün cemaati Hocabay Durmankulov adındaki işanın evini basarak elindeki toprakları almışlardır. Buna sebep olarak da bu toprakların asıl sahiplerinin kendileri olduğunu göstermiştir. 312
Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda millî mücadele hareketlerinin gelişmesinde ve büyümesinde edebî eserlerin ve yazılı basının önemi büyüktür. Örneğin 1912’de Harezm’de yayın hayatına başlayan “Pravda” gazetesinin yayınlanması, millî mücadele hareketlerini arttırdığı için Amuderya Bölümü başkanı tarafından yasaklanmıştır. 313 1907’de Petro-Aleks nahiyesinde kurulan kütüphaneye 1912 yılında 692 kişi başvurarak kitap almıştır. 1911 yılında yüzden fazla dergi yahut gazete çeşidi bulunmaktaydı. Bunlar arasında en önemlileri özgürlükçü ve demokratik fikirleri savunan “Molla Nasrettin” ve Azeri Türkçesiyle yayınlanan “Tbilisi” dergileri olmuştur. 314 Bunlardan başka “Proletarskaya Pravda (Proletarya Gerçeği)”, “Za pravdu (Gerçek İçin)”, “Put pravdu (Gerçeğin yolu)” gibi gazeteler Amuderya Bölümü’ne kadar ulaşmıştır. Fakat bu dergi ve gazeteler daha sonra bir genelgeyle yasaklanmıştır. 315
Bütün yasaklamalara rağmen yukarıdaki gazeteler
311 ÖZROMA, fond: I–17, liste:1, dosya: 4421, s. 41. 312 ÖZROMA, fond: I–130, liste:1, dosya: 7396, s. 5–6. 313 Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 100. 314 ÖZROMA, fond: I–915, dosya: 22, s. 94–95. 315 ÖZROMA, fond: I–915, liste: 1, dosya: 90, s. 1–5, 10–19, 39, 163. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|