GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7- 1916 Ayaklanmaları
107
dışında Bolşeviklerin yayın organları olan “Vpered (İleri)” ve “Proletariy” gazeteleri Amuderya Bölümü’nde okunmaya devam etmiştir. 316
7- 1916 Ayaklanmaları 1914 yılında başlayan Birinci Dünya Savaşı, Rusya’nın ekonomisini derinden etkilemiştir. Rusya, sömürge savaşı sebebiyle çıkan bu dünya savaşına hazırlıksız yakalanmıştır. Savaşın ilerleyen yıllarında askerlerin ihtiyaçları karşılanamaz hâle gelmiş ve ordunun ihtiyaçlarını karşılayabilmek için yurt dışından borç para alınmıştır. Bu borçları ödeyebilmek ve orduya destek olabilmek için Rusya’nın hâkim olduğu sömürge ülkelerindeki bütün halklar daha çok çalışmak durumunda kalmışlardır. Birinci Dünya Savaşı öncesinde zaten yıkılmak üzere olan millî ekonomi, savaşla birlikte çökmüştür. Rusya’da ortaya çıkan ekonomik kriz bütün Türkistan’ı etkilemiş, bu ekonomik kriz sırasında Karakalpakistan’daki bütün sulama kanalları yıkılmıştır. 1915 yılında sulamanın olmaması ve suyun yetersiz kalmasından dolayı tarım ürünleri azalmıştır. Bu nedenle ülkede açlık baş göstermiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusya’dan yonca ve pamuk tohumunun gelmemesinden dolayı Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda ziraî faaliyetler aksamaya başlamıştır. Harezm’de gıda ve giyecek ürünlerinin fiyatları iki katına çıkmıştır. Öte yandan ihtiyaç fazlası yonca ve pamuğun ihraç edilememesi dolayısıyla bunların fiyatları da yarı yarıya düşmüştür. Kaçakçılar, tohumların fiyatlarını yükseltebilmek için pazarda tohum satmaz olmuşlardır. Böylece 1916 yılında Hive pazarlarında tohum bulunmaz hâle gelmiştir. 317
Bu, sadece durumu iyi olanları etkilememiştir. Halkın durumu oldukça ağırlaşmış, ayrıca savaş dolayısıyla yeni vergiler de alınmıştır. Örneğin 1915 yılında halktan toplanan vergilere %100 zam geldiği gibi bir de bu vergilere %20 askerî vergi eklenmiştir. Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda üretilen pamuğun pudundan (1 pud:16,3 kg) 2 manat 50 kuruş geçici vergi alınmaya başlanmıştır. Bu vergilerin çoğu Karakalpakistan’da yaşayan göçebe ve yarı göçebe halkın omzuna yüklenmiştir. 1915 yılına kadar her aileden 4 manat vergi alınırken 1915 yılından itibaren her aileden 9 manat vergi alınmaya başlanmıştır. 318
Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’ndan toplanan vergilerin
316 Ya. M. Dosumov, ayn. esr., s. 60. 317 A. Töreyev, ayn. esr., s. 16. 318 Ya. M. Dosumov, ayn. esr., s. 20. 108
çeşitlerindeki ve miktarlarındaki artışa bir de bu vergileri toplayan memurların akıl almaz zorbalıkları ve vergi cezaları eklenince durum dayanılmaz hâle gelmiştir.
Rusya’nın içine düştüğü ekonomik kriz ve savaş ekonomisi aynı zamanda Amuderya Bölümü’nde görev yapan askerler ile hapishanelerde tutuklu bulunan siyasî suçluların hayatlarını da etkilemiştir. Çar hükûmeti memurlarından biri 1915 yılında “Hive Hanlığı’nda tutuklu bulunan askerî esirlerin hayatı oldukça ağırlaştı.” 319
diye yazmıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda görev yapan çar hükûmeti temsilcileri, halkın benimsemediği bazı kuralları yürürlüğe koymuşlar, toplumun siyasî haklarını sınırlandırmışlardır. Örneğin yerli halkı çar temsilcilerinin görüldüğü her yerde başlarındaki börkü çıkarmaya ve başlarını öne eğerek selâm vermeye zorlamışlardır. Çar temsilcilerinin oturduğu Çimbay, Şorahan, Petro-Aleks nahiyelerinde gürültü yapanlar cezalandırılmıştır. Hatta 1914 yılında Çimbay bölgesi polis komiseri Yerşov, hoşuna gitmeyen insanları keyfince dövmüştür. Ayrıca birkaç kişinin namusuyla da oynamış ve halkla dalga geçmiştir. Kendisine karşılık verenler ise hapse atılmışlardır. Bu komiser daha sonraları diğer bölgelerde yaşayan yerli halk arasında “zilli komiser” olarak tanınmıştır. 320
Birinci Dünya Savaşı sırasında Hive Hanlığı’nda Rus temsilcilerin zorbalıkları daha da artmıştır. Buna dayanamayan halk da yer yer ayaklanmaya başlamış ve Bolşeviklerin savunmuş oldukları özgürlük, demokrasi, eşitlik gibi kavramlara inananların sayısında çoğalma olmuştur. Aslında Bolşeviklerin savunduğu bu fikirler Türk toplumunun dayanabileceği tek çıkış yolu olarak gözükmüştür. Yoksa bu fikirlere inandıkları yahut destekledikleri için Bolşeviklerle beraber hareket etmemişlerdir. Hive Hanlığı ve Amuderya Bölümü’nde yaşayan halkların ekonomik yetersizliğinden faydalanan Bolşevikler, kendi fikrilerini yaymak için fazla zorluk çekmemişlerdir. Bolşeviklerin çıkarmış olduğu gazete ve dergilerin çoğu parasız dağıtılmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın boşluğundan faydalanan bu insanlar yerli halkı istekleri gibi yönlendirmeyi kolayca başarmışlardır. Bu dönemde Amuderya Bölümü’nde çıkan gazete, dergi ve kitap sayısında da gözle görülür
319 TGVİA RF, fond: 400, liste:263 (1916), dosya:36, s. 98. 320 A. Töreyev, ayn. esr., s. 19-20. 109
çoğalma olmuştur. Örneğin 1914 yılında sadece Hive Hanlığı’nda yayınlanan yahut çıkan gazete, dergi ve kitap sayısı on dört binden fazladır. 321
Birinci Dünya Savaşı’nın sürdüğü yıllarda Amuderya Bölümü’nde ve Hive Hanlığı’nda bulunan kaçaklar, sürgündekiler, askerler ve bazı ilim adamaları halkı Ruslara karşı kışkırtmışlardır. Örneğin 1915 yılında Nökis’teki Rus görevliler ve yerli halk etin pahalı ve yeterli olmamasını bahane ederek ayaklanmışlardır. Ayaklanalar, nahiyenin yönetimini değiştirmeyi amaçlamışlardır. 1914–1916 yılları arasında Yeni Ürgenç, Taşauz, Hocaeli, Moynak ve Ürge nahiyelerindeki balık işçileri çalışma şartlarını bahane ederek ayaklanmışlardır. Çar hükûmeti ve Hive hanı bu duruma engel olmak için yeni çarelere başvurmuştur. Çar hükûmeti, 1916 yılında ihtilâlci düşüncelerin bu bölgede yayılmasını önlemek maksadıyla Hive ve Petro- Aleks şehirlerinde bazı düzenlemelere gitmiştir. Buna göre mektup ve posta işlerine sansür uygulanmaya başlanmıştır. Çar yönetimine karşı olanlar Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda en ağır cezalara çarptırılmışlardır. Çar yönetimi ile Hive hanlarının kendilerine yönelik yeni önlemler aldığını gören halk, bu önlemlere yeni ayaklanmalarla karşılık vermiş; ayaklanmalar ülkenin her yerine yayılmıştır. 322
uyguladığı zorbalıklar, ülkedeki siyasî boşluk halk ayaklanmalarının artmasına neden olmuştur. Bu ve benzeri birçok nedenin bir araya gelmesiyle 1916 yılının başında Hive Hanlığı’nda büyük bir ayaklanma çıkmıştır. Hocaeli Beyliği’nde başlayan bu ayaklanma daha sonra bütün hanlığı kapsamıştır.
Hive Hanlığı’nda ortaya çıkan bu büyük ayaklanmanın başlamasına neden olan olay, Hive hanı Esfendiyar (İsfendiyar)’ın keyfî olarak Mangıt, Kıpçak, Hocaeli, Şomanay, Konırat beyliklerinden aldığı kız vergisidir. Hocaeli ve çevresinde yaşayan Karakalpaklar, Özbekler, Kazaklar ve Türkmenler bu mücadeleye bütün güçleriyle destek olmuşlardır. Mücadelede sadece köylüler değil zanaatkârlar, işçiler, sanayiciler, zengin toprak sahipleri ve din adamları da yer almıştır. Mücadelenin başlangıcındaki amaç, Hive tahtında bulunan Esfendiyar Hanın tahttan indirilmesidir. Halk, Esfendiyar Hanın yerine kendi üzerindeki yükü hafifletebilecek ve namuslarını
321 Ya. M. Dosumov, ayn. esr., s. 60; A. Töreyev, ayn. esr., s. 20. 322 A. Töreyev, ayn. esr., s. 23; Alpısbay Töreyev, XIX. esirdin akırı-XX esirdin basında Karakalpak ulkesinde dihkanlar hareketi, Nökis 1991, s. 113-138. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|