GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

100

gazeteleri halkın büyük ilgisini çekmiştir. Yine 1907’den itibaren Orenburg merkezli 

olarak çıkan “Ural” gazetesi de etkili olmuştur. Tatarca yayınlanan bu gazete 

aracılığıyla Rus yönetimine ve din adamlarına karşı mücadele çağrısı yapılmıştır.

283

 

 

Bolşeviklerin yürüttüğü aktif politika sayesinde özgürlük düşüncesi 

Karakalpak topraklarındaki en ücra köşelere kadar girmiştir. 1907 yılına ait arşiv 

belgelerine göre Ruslar verdikleri raporlarda: “Kızılkum’da yaşayan göçebeler 

arasında da hükûmete karşı gelmeler ve özgürlük hareketleri başladı.”

284

 diye 

yazmışlardır. 1905–1907 yılları arasında gerçekleşen birinci Rus İhtilâli, Rusların 

egemenliği altında ezilen ve bağımsızlıkları kısıtlanan bütün toplumları çar rejimiyle 

mücadele etmeye itmiştir. 9 Ocak 1905’teki “Kanlı Yekşembi (Kanlı Perşembe)” 

olayından sonraki gün Taşkent’te büyük bir kalabalık toplanarak hanın öcünü almak 

için ant içmiş ve bütün insanları Ruslara karşı ayaklanmaya çağırmıştır.

285

 Bu 

çağrıya Türkistan’ın her yerinden katılım olmuş ve Ruslara karşı ayaklanma 

başlamıştır. Öncelikle Amuderya filosuna bağlı dükkânlarda işçi olarak çalışanlar iş 

bırakmıştır. Bu ayaklanmacılar ağır çalışma  şartlarının iyileştirilmesini ve günlük 

çalışma saatinin sekiz saat olarak belirlenmesini istemişlerdir.  Bunun üzerine 

Türkistan askerî bölge karargâhı komutanı Binbaşı Yevreinov, 20 Şubat 1905’te 

Petersburg’taki merkezî karargâha: “Askerî bölge komutanı, filo dükkânlarında 

çalışan işçilerin çalışma saatlerinin dokuz saat olması için emir verdi. Bu durum 

artık çoktan geçerli olmuştur. Bundan geri dönüş imkânsızdır.”

286

 diye rapor 

vermiştir. Buradan da anlaşılacağı üzere işçilerin ayaklanmasını önlemek için iş günü 

saatleri Rus yetkililere sorulmadan hemen kısaltılmıştır. 

 

Rus yetkililer, Karakalpakların ve diğer yerli Türk topluluklarının ayaklanma 

düşüncelerini bastırmak için yeni önlemlere başvurmuştur. 22 Şubat 1905’te Çimbay 

bölgesi başkanı Mileyev, Türkistan’ın Yönetilmesi Hakkındaki Kanun’un 64. 

maddesine dayanarak cemiyet düzenini bozduğu ve halkı ayaklanmaya teşvik ettiği 

iddiasıyla Çimbay’da yaşayan Babacan Kurbanbayev, Kudaybergen Akimov, Math 

                                                 

283

 Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 55–57. 

284

 Ayn. esr., s. 61-62. 

285

 İstoriya Uzbekskoy SSR,  Cilt 1, kitap: 2,  s. 249. 

286

 TGVİA RF, fond:1396, liste:2, dosya:509, s. 5. 

---

 

101

Maşaripov ve Kalender Bekbanov’u tutuklayarak hapse atmıştır.

287

 Karakalpak 

topraklarında ve Türkistan’da ayaklanma hareketlerinin çoğalması üzerine Türkistan 

valisi bir genelge yayımlayarak polisten izin almaksızın düzenlenen toplantıların 

bundan sonra yasak olduğunu bildirmiştir. Bu genelgeye uymayan Çimbay 

sakinlerinden Begcan Bekmanov, Halmurat Bekmanov, Atacan Kurbanbayev, 

Babacan Kurbanbayev, Âmin Yusupov, Palvaniyaz Amanbayev, Ötebay İşanov, 

Cumaniyaz Yahsımuratov, Abdal Atacanov, Muhammedkerim Yakupov, 

Kudaybergen Akimov, Yusup Berdişov, Palvan Navruzov ve Dosakeler Dostanov 

hapse atılmışlardır.

288

 Yerli halk Ruslar tarafından kendilerine verilen görevleri 

yapmamaya ve iş yavaşlatmaya başlamıştır. Örneğin su kanallarını temizlemekle 

görevli işçilerin yetersizliği üzerine Ruslar, yerli yöneticilere baskı yapmaya 

başlamış; bu yerli beyler ve yöneticiler de bundan sorumlu tuttukları halkı 

ezmişlerdir. Beylerin ve aksakalların baskıları sonucu halk artık patlamaya hazır 

duruma gelmiştir. Sonuçta da 1905 yılının bahar aylarında genel halk kitlesi 

tarafından benimsenmiş ayaklanmalar başlamıştır. Bu ayaklanma Hive Hanlığı’nda 

da etkisini göstermiştir. Hive Hanlığı’na bağlı Konırat Beyliği’nde,  Şubat 1905’de 

köylüler ayaklanmıştır.

289

   

 

Karakalpakistan’daki durumun vahametini gören Rus askerî yöneticiler 

telâşlanmaya başlamıştır. Amuderya Bölümü başkanı, 14 Ocak 1905’te Petro-Aleks 

askerî garnizonuna şu emri vermiştir: “Eğer açıkça bir halk ayaklanması olursa 

askerler  şehri koruyacaktır. Özellikle devlet hazinesi, silâh deposu ve posta-telgraf 

merkezi korunacaktır. Hapishane içerisinde bir ayaklanma çıkarsa hapishane 

gardiyanlarına yardım edilecektir.”

290

 Bundan sonra Ruslara karşı Karakalpakların 

yaşadığı köylerde, balıkçı dükkânlarında ve ticaret erbabı arasında kitle hâlinde 

mücadele başlamıştır.  İsyan edenlerin ortak düşmanı çar yönetimi ve onların 

yandaşları yerli yöneticiler olmuştur.  

 

Ayaklanmaların artmasında uygulanan devletleştirme politikaları da etkili 

olmuştur. Amuderya Bölümü’ne bağlı birçok yerdeki ormanlar hazinenin malı 

                                                 

287

 ÖZROMA, fond: I–278, liste:1, dosya: 432, s. 68; Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 64.  

288

 ÖZROMA, fond: I–278, liste:1, dosya: 432, s. 70. 

289

 Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 65. 

290

 ÖZROMA, fond: I–907, liste:1, dosya: 396, s. 1–4. 

---

 

102

sayılmıştır. Bundan sonra ormanlardan faydalanmak için Rus yöneticilerden ve onun 

temsilcilerinden izin alınacaktır. Ayrıca orman ürünlerinden faydalanan köylüler 

devlete vergi ödemek zorunda kalmıştır. Buna uymayanlar ve ormanlardan izinsiz 

faydalananlar cezalandırılmıştır. Bu duruma bir son vermek isteyen Çimbay 

bölgesinde oturan Karakalpak köylüler, 24 Mayıs 1905’te Amuderya Bölümü 

başkanına ricada bulunarak yaşadıkları bölgedeki durumu kendi gözleriyle görmesini 

istemişler; fakat köylülerin bu isteği sonuç vermemiştir. Bu durum üzerine köylüler 

harekete geçerek ormanlık arazilere yerleşmeye başlamışlar, çar hükûmetinin 

koyduğu kurallara uymamışlardır. Zamanla Ruslara vergi ödememek 

yaygınlaşmıştır. Yerli yöneticiler Amuderya Bölümü başkanına başvurarak vergi 

ödemeyi reddedenlerin yahut vergiyi ödeyemeyecek durumda olanların vergilerini 

devletin karşılamasını yahut bunların vergiden muaf tutulmalarını istemişlerdir. 1905 

yılında vergiden muaf olan aile sayısı sadece Şorahan bölgesine bağlı Biybazar 

nahiyesinin Biybazar köyünde on yedi aile civarında olmuştur.

291

 1905 yılının yaz 

aylarında Moynak, Ürge ve Aral Gölü’nün güney bölgelerindeki yerleşim yerlerinde 

yaşayan ve balıkçılıkla uğraşan insanlar, çar yönetimine bağlı memurların 

zorbalıklarına dayanamayarak ayaklanmışlardır.

292

  

 

Karakalpakistan’daki özgürlük mücadelesinin şiddetlendiğini gören çar 

hükûmeti, yerli yöneticilerden bu duruma bir çözüm bulmalarını istemiştir. 

Amuderya Bölümü başkanı, işçilerin topluca ayaklanacaklarını önceden anladığı için 

Petro-Aleks askerî garnizonunun korunması amacıyla valilikten destek istemiştir. 

1905–1906 yılları arasında köylülerde ormandaki ağaçları kesmek, odun hazırlamak, 

hazine mülklerine saldırmak gibi davranışlar ortaya çıkmıştır.

293

 1905 yılında Petro-

Aleks Pamuk Fabrikasında çalışan işçiler yeni haklar talep etmeye başlamış,  posta-

telgraf işçileri iş  bırakmıştır. Karakalpakistan ile Harezm arasındaki bütün posta 

bağlantıları kesilmiştir. Köylülerden eskisi gibi vergi toplanamamıştır. Köylülerden 

                                                 

291

  ÖZROMA, fond: I–907, liste:1, dosya: 388, s. 183; Alpısbay Töreyev, Revolyutsionnoye i 

natsionalno-osvoboditelnoye dvijeniye v Karakalpakii (v naçale XX v.-nakanune oktyabr 1917 g.) 

(XX. Yüzyılın Başlarında ve Ekim 1917 Arifesinde Karakalpakistan’daki İhtilâlci ve Millî 

Özgürlük Hareketleri), Kandidatskaya Dissertatiya, Taşkent 1965,  s. 52. 

292

 Oçerki istorii Karakalpakskoy ASSR, Cilt 1, s. 336–337. 

293

 ÖZROMA, fond: I–907, liste:1, dosya: 4046, s. 58–59, 157–189. 

---