GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2- Kurban Kayıpnazaroğlu Ayaklanması (1877–1889)
- 3- Karakul Kosmagambetoğlu Ayaklanması (1891–1900)
92
258 diye yazmıştır. Rusların Göklen’i yakalamak için almış olduğu askerî ve ekonomik tedbirler dolayısıyla köylülerin durumu ağırlaşmıştır. Bu nedenle Göklen ile halk arasındaki bağlar zayıflamıştır. Zaten çok geçmeden bazı hainlerin bilgi vermesiyle Göklen ve ayaklanmacıların Sultanuz Dağı’nda saklandıkları öğrenilmiştir. Çar askerlerinin bütün dağı sarması sebebiyle Göklen ve adamları köye inmek zorunda kalmıştır. 259
Bundan sonra da Razakbergen’in evinde saklanan Göklen ve adamları hemen yakalanmıştır. Göklen ve yakın silâh arkadaşları 21 Mayıs 1891’de Şmam köyünde Rus askerlerine esir düşmüştür. 260 Tutuklanan Göklen ve adamları mahkemeye çıkarılarak yargılanmışlardır.
Baba Göklen Otuzoğlu’nun yakalanması oldukça zor olmuştur. Çünkü yerli halk daha önceden de belirttiğimiz gibi onu desteklemiştir. Göklen’in yakalanması ve yargılanması konusunda görevli Amuderya Bölümü başkan yardımcısı kaptan Susanin, 1891 yılında bu konuda Türkistan valisine yazdığı raporda:“Ben sadece
261
diye yazmıştır. Amuderya Bölümü yöneticisi Binbaşı Razgonov, Göklen’in yakalanması konusunda Taşkent’te bulunan valiye gönderdiği 25 Mayıs 1891 tarihli telgrafta: “Göklen’in yakalanması sırasında büyük kahramanlıklar gösteren kaptan Sorokin, Poruçik Sadıkov ve onu yakalamada canını ortaya koyan kaptan Susanin’e, Yüzbaşı Plotnikov ve adamları Kazaklara, Ovçinnikov ve Krijkov’a teşekkürlerimi sunuyorum.” 262
diye yazmıştır. Göklen Ayaklanması, Rusları oldukça uğraştırmıştır. Bu nedenle savaş zamanında olduğu gibi Göklen ve adamlarının askerî mahkemede yargılanmalarına karar verilmiştir. Göklen Ayaklanması hakkında iki dosya oluşturulmuştur. Bunlardan ilki 29 Haziran 1891’de Göklen’in askerî mahkemede
258
ÖZROMA, fond: I–907, liste:1, dosya: 282, s. 9. 259
K. Sarıbayev, A. Töreyev, ayn. mkl., s. 56. 260
ÖZROMA, fond: I–17, liste:1, dosya. 2352, s. 61–63. 261
ÖZROMA, fond: I–17, liste:1, dosya: 2352, s. 11. 262
ÖZROMA, fond: I–17, liste:1, dosya: 2352, s. 29–32. 93 yargılanması hakkındadır. Buna göre Petro-Aleks Geçici Askerî Mahkemesi, Binbaşı Lebedov başkanlığında toplanmıştır. 13. Türkistan bölüğü komutanı Yarbay Osipov, kurmay kaptan Sokolovskiy, askerî hâkim yardımcısı Yarbay Belyayev’in de bulunduğu askerî komite Göklen dosyasını inceleyerek bir karara varmıştır. Böylece Baba Göklen, Türkmen Sarı Nefesov ve Özbek Begim İşmambetov hareketin öncüleri olarak idama çarptırılmışlardır. 263
İkinci dosya ise verilen bu idam cezalarının uygulanması hakkındadır. 6 Temmuz 1891 tarihinde sabah saat 6.21’de idam gerçekleştirilmiştir. 264
Böylece Göklen’in yakalanmasıyla önceden alınmış olan idam kararı vakit kaybetmeden yerine getirilmiştir. Çünkü Sırderya askerî valisi, verilen bu idam cezasını önceden tasarlamıştır. Göklen’in yakalanması sırasında beyler ve din adamları da büyük çaba göstermiştir. Çünkü Göklen ve adamları onlar için de tehlike oluşturmuştur. Aslında 1880–1891 yılları arasındaki bu halk hareketi beyler ve din adamları başta olmak üzere bütün üst sınıf için tehlike arz etmiştir. Yerli beyler ve din adamları Göklen’in yakalanması sırasında Ruslara en çok yardım eden kişiler olmuşlardır. Göklen yakalandıktan sonra onun yakalanmasında katkıları olan 22 kişi parayla, 65 kişi de çeşitli hediyelerle ödüllendirilmiştir. Örneğin yerli beylerden Yafa Mayadumet Safayev, Göklen’in yakalanmasına katkıda bulunanlara 1000 manat para vermiştir. 265
Baba Göklen Otuzoğlu önderliğindeki bu ayaklanma hareketi Ruslar tarafından bastırılsa bile bunun etkileri uzun süre devam etmiştir. Çar hükûmeti Göklen ve yandaşlarını idam etmiş olsa da halkın özgürlük ve hak arama konusundaki ümitlerini ve isteklerini yok edememiştir. Karakalpakların ve diğer Türk topluluklarının onları ezen ve sömürenlere karşı mücadelesi bundan sonra da devam etmiştir. Göklen’in idam edilmesinin üzerinden çok fazla zaman geçmeden Şorahan bölgesinde yaşayan Şerimbayev Beyin evi, Gafur Matnazarov ve Abbas Mambet Hüseyinov’un malikâneleri saldırıya uğramıştır. Bir başka deyişle halk kendilerini sömüren beylerin ve yerli yöneticilerin evlerini talan etmeye devam etmiştir. Örneğin Sırderya Bölge Mahkemesi 1891’de Amuderya Bölümü’ne bağlı
263 ÖZROMA, fond: I–17, liste.1, dosya: 2352, s. 69–73. 264 ÖZROMA, fond: I–17, liste:1, dosya: 2352, s. 77–78. 265 ÖZROMA, fond: I–17, liste:1, dosya: 2352, s. 88. 94 Şorahan bölgesi Karakalpaklarından ayaklanmacı Cumaniyaz, Aymambet ve Ötepov’un suçlarını sabit görerek tutuklanmalarına karar vermiştir. 266
Amuderya Bölümü, Rus mahkemesinin 1 Ağustos 1891’de Sırderya Bölgesi hâkimine yazdığı raporda Göklen’in yakalanmasından sonra da iki ayaklanmacının öldürüldüğünü bildirmiştir. 267 Fakat bu ayaklanma Göklen Ayaklanması’ndan etkilenmekle beraber onun devamı niteliğinde değildir. Amuderya Bölümü’ne bağlı birçok nahiyede Göklen Ayaklanması’na benzer hareketler artmıştır. Örneğin Kegeyli nahiyesi yöneticilerine karşı çıktığı için ömür boyu Sibirya’ya sürgüne gönderilen Kurban Kayıpnazaroğlu, 1877–1889 yılları arasında ayaklanarak mücadele etmiştir. Arşiv belgelerinden edindiğimiz bilgilere göre Kurban Kayıpnazaroğlu, 1877 yılında Kegeyli nahiyesi bölge mahkemesinin aldığı karara göre ömür boyu Sibirya’da sürgün cezasına çarptırılmıştır. Fakat Sibirya’ya gönderilmek üzereyken Kazalı Askerî Hapishanesi’nden kaçmış, 3 Eylül 1879’da Çimbay’da yeniden yakalanmış ve Nökis Askerî Hapishanesi’ne gönderilmiştir. 27 Kasım 1879’da yeniden kaçan Kayıpnazaroğlu çok geçmeden 15 Kasım 1880’de yakalanmıştır. Türkistan valisinin 15 Şubat 1883’te verdiği kararla ömür boyu orada kalmak üzere Doğu Sibirya’ya gönderilmiştir. 1883 yılında Petro-Aleks Askerî Hapishanesi’nden Doğu Sibirya’ya gönderilen Kurban Kayıpnazaroğlu, Sibirya’da uzun kalmamış ve buradan kaçarak kendi ülkesine gelmiştir. Fakat 1889’da yeniden yakalan Kurban, Petro-Aleks Askerî Hapishanesi’nde hayatını yitirmiştir. 268
Kurban Kayıpnazaroğlu, sürgünden kaçtığı zaman zarfında hep beylere ve Rus yöneticilere karşı mücadelesini sürdürmüştür.
Amuderya Bölümü’ne bağlı Tamdı nahiyesinde Kazak Karakul Kosmagambetoğlu, nahiye yöneticilerinin davranışlarını beğenmeyerek ayaklanmıştır. Bunun üzerine Karakul, insanları öldürdüğü ve insanlara saldırdığı iddiasıyla Amuderya Bölümü’nde tutuklanmış; ancak 1891’de Cizak’tan Petro-Aleks
266 ÖZROMA, fond: I–17, liste:1, dosya: 2369, s. 1. 267 ÖZROMA, fond: I–17, liste:1, dosya. 2352, s. 80–81. 268 ÖZROMA, fond: 2, liste: 1, dosya: 2321, s. 1–2. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|