GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

119

bulunmuştur. Sonuçta, 29 Ocak 1917’de vali ile han arasında bir anlaşma yapılmış, 

bu anlaşmaya göre de Hive’de bir Rus askerî komiserliğinin oluşturulması 

kararlaştırılmıştır.

355

  

 

Karakalpakistan’da 1916 yılında başlayan halk hareketlerine 1917 yılında 

Rusya’da meydana gelen Şubat  İhtilâli eklenince durum değişmiştir. Çünkü Rus 

yöneticiler, Rus Çarlığı’nın sona erdiğini halktan saklamaya çalışmıştır. Fakat bu 

haberin halktan saklanmasının imkânı olmamıştır. Nedeni ise Amuderya Bölümü’nde 

çalışan Ruslar, Bolşevikler ve ihtilâlciler haberi bütün halka yaymıştır. Rusya’daki 

Şubat  İhtilâli, Amuderya Bölümü’nde yaşayan halkın hayatını değiştirmiştir. 

Bolşeviklerin propagandaları etkisini kısa zamanda göstermiş; Bolşevikler 6–19 Mart 

1917’de Petro-Aleks’te, Amuderya Bölümü’nde yaşayan üyelerin katılımıyla bir 

toplantı tertiplemişlerdir. Bu toplantı sonucunda da işçilerden, askerlerden ve 

tüccarlardan oluşan bir Sovyet yönetimi kurulmuştur. Bu yönetime Bolşeviklerden 

Savinov, Kroşilov vd. seçilmiştir. Bu yönetim içinde askerler ve Menşevikler 

çoğunluğu oluşturmuştur.

356

 Ayrıca, 6 Mart 1917’de Petro-Aleks garnizonuna bağlı 

738. Bölük, Şubat  İhtilâli’ni protesto etmek amacıyla düzenleyecekleri miting için 

Amuderya Bölümü başkanından izin almıştır. Fakat bu protestonun amacı farklı 

olmuştur. 738. Bölüğe bağlı askerler, 7 Mart sabahı meydanda toplanarak han 

hükûmetini ve yönetimi devirmek için çağrı yapmışlardır. Askerlerin ve bazı halktan 

insanların ayaklanması sonucunda Amuderya Bölümü başkanı Albay Zavitneviç 

evinde gözaltına alınmış, bölüm başkanı yardımcısı kaptan Flavitskiy ve polis 

komiseri Ameldekov ise hapse atılmıştır. Yönetimi tamamıyla deviren asi askerler, 

Petro-Aleks garnizonun düzenlediği askerî toplantıda bir araya gelmişlerdir. 

Bolşeviklerin çoğunlukta olduğu bu toplantı sonucunda Amuderya filosunda görevli 

askerler ve tayfalar tarafından Sovyet yönetimi kurulmuştur. Amuderya Bölümü’nde 

asker ve tayfaların kurduğu bu yönetimin başına ise Praporçik Kirşevsky seçilmiştir. 

Sovyet olarak adlandırılan bu yönetim, Bolşevik ve Menşeviklerin temsilcileri başta 

olmak üzere askerler ile tayfaların temsilcilerinden oluşturulmuştur. Bolşeviklerin de 

etkisiyle Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda görevli askerler içerisinde merkez 

komiteler kurulmuştur. Amuderya filosunda görevli tayfalar arasında ise gemicilik 

                                                 

355

 R. Kosbergenov, ayn. esr., s. 291. 

356

 Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 137. 

---

 

120

komiteleri kurulmuştur. Askerî komiteler yanında Petro-Aleks ve Ürgenç 

fabrikalarında çalışan işçiler arasında da komiteler oluşturulmuştur. Amuderya 

Bölümü ve Hive Hanlığı’nda oluşturulan bu komiteler ihtilâl hareketinin 

hızlanmasında da etkili olmuştur.

357

  

 

Çarlık Rusyası hâkimiyetindeki Türk kavimleri hem ekonomik hem sosyal 

hem de millî anlamda büyük baskılara maruz kalıyorlardı. Çarlık Rusyası’nın girmiş 

olduğu ekonomik dar boğaz her yerde hissediliyordu. Çarlık Rusyası’nın uyguladığı 

bu ağır politikalara karşı yerli halk vekillerinden itirazlar gelmeye başlamıştır. 

Karakalpak vekillerin Çarlık Rusyası’nın ağır politikalarına karşı itirazda 

bulunduklarına dair önemli arşiv materyalleri günümüzde Karakalpakistan’da 

bulunmaktadır. Örneğin Köközek nahiyesi sakinleri Çarlık Rusyası’nın politikasına 

karşı 1917 yılında ayaklanmışlardır. Çarlık Rusyası’nın desteğini alan Köközek 

nahiyesinin önemli kişilerinden Ötep Aksakala karşı halk silâhlı ayaklanmaya 

başvurmuştur. Ötep Aksakal gücüne de güvenerek köylülere ait malların birçoğuna el 

koymuştur. Haksızlığa uğradıklarını düşünen köylüler silâhlanarak Ötep Aksakal’a 

saldırmışlar ve mallarını geri almışlardır.

358

  

 

Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda ihtilâlci ve milliyetçi hareketlerin 

başlamasıyla her fikir kendi siyasî yönetim tarzını oluşturmaya başlamıştır. Mart 

1917’de Bolşevikler, Petro-Aleks ve Ürgenç’te bulunan işçi, öğretmen ve askerler 

kendi sendikalarını kurmuşlardır. Karakalpakistan’da sendikalaşmayı başlatanlar 

arasında  İrcan Kojurov, A. Aytimov, F. Belov, Kocayev, Savitskiy, Salimov, A. 

Jelyabin, Popov, Gubin, Beljanov, Ataşev ve Nepesov gibi kişiler bulunuyordu. 

Rusya’ya karşı başlatılan özgürlük hareketleri ülkede hızla yayılmıştır. Bunun 

sonucunda Şorahan bölgesine bağlı Törtkül, Şabbaz nahiyeleri ve Çimbay bölgesine 

bağlı bütün nahiyelerdeki işçiler, köylüler devlete vergi vermeyi kesmiştir. Örneğin 

Mart 1917’de Çimbay bölgesindeki Kattıağar Kanalı işçileri kazı görevini bırakarak 

evlerine gitmişler ve görev yerlerine dönmemişlerdir.

359

 Millî özgürlük 

hareketlerinden etkilenen Çimbay halkı, 10 Mart 1917’de sokaklara çıkarak yürüyüş 

düzenlemiştir. Çimbay bölgesi polis komiseri A. Ungibayev görevinden alınmış, 

                                                 

357

 R. Kosbergenov, ayn. esr., s. 293. 

358

 A. Töreyev, Karakalpak ulkesinde diykanlar hareketi, s. 139. 

359

 Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 138–139. 

---

 

121

polis merkezi tamamıyla halk tarafından silâhsızlandırılmıştır. Çimbay yönetiminin 

etkisiz hâle getirilmesiyle bu bölgenin yönetilmesi amacıyla yedi kişiden oluşan bir 

komite oluşturulmuştur. Özgürlük hareketlerinin büyümesiyle çar ve han taraftarları 

da kendi aralarında birlik olarak bir yönetim oluşturmuşlardır. Bunlar her bölgede 

kendi hükûmet organlarını kurmaya başlamışlardır. Bunlardan biri de 7 Mart 1917’de 

Petro-Aleks’te kurulan cemiyet komitesidir. Bu komite üç bölümden oluşmuştur. 

Komitenin başına ise eskiden toprak ölçümü işiyle uğraşan Şapoşnikov getirilmiştir. 

Şapoşnikov daha sonra ihtilâlci olduğu için yönetimden çıkarılmıştır. Onun yerine 

gelecekte Amuderya Bölümü polis komiseri olacak Pamşev getirilmiştir. Komitede 

gıda işlerinden asker kökenli Betrsudskiy sorumlu olmuştur. Komite yönetimi 

içerisinde eskiden hana hizmet eden Samborskiy de yer almıştır. Bu komitenin asıl 

amacı ise kurdukları geçici hükûmetin üstünlüğünü ve geçerliliğini bütün Amuderya 

Bölümü’ne kabul ettirebilmektir. Özgürlük hareketlerini yavaşlatmak ve halkın 

dikkatini başka tarafa çekebilmek amacıyla Türkistan valisi Kuropatkin’in de 

isteğiyle Petro-Aleks şehir parlamentosu için yeniden seçimler yapılmıştır. Seçimler 

gizli oy esasına göre düzenlenmiştir. Ayrıca Ruslar ve yerli halk ayrı olarak 

seçimlere katılmışlardır. Fakat 16 Nisan 1917’de yapılan seçimlerde Petro-Aleks 

Şehir Parlamentosuna sadece eski han memurları, fabrika sahipleri, büyük toprak 

sahipleri ve beyler seçilmişlerdir.

 360

 Yani kısacası yapılan seçimler sadece göz 

boyamadan ibaret olmuştur.  

 

Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda ortaya çıkan bu olağanüstü duruma 

milliyetçi beyler ve din adamları da seyirci kalmamışlardır. Karakalpak milliyetçileri 

de bir araya gelerek Petro-Aleks’te ihtilâl karşıtı ve millî fikirleri ön planda tutan 

“Müslümanlar Derneği”ni kurmuşlardır. Çar ve han yönetimi taraftarı olarak Petro-

Aleks’te kurulmuş cemiyet komitesi, Müslümanlar Derneğini kutlamıştır. Onların 

amacı da ihtilâlcilere karşı yeni kurulan bu Müslümanlar Derneğiyle ittifak 

yapmaktır. Müslümanlar Derneği üyeleri Petro-Aleks Şehir Parlamentosu içerisinde 

de temsilciler bulundurarak her platformda kendilerini göstermeyi ve halkın asıl 

temsilcilerinin kendileri olduğunu belirtmeyi amaçlamışlardır. Böylece Amuderya 

Bölümü’nde her fikirden insanın kurduğu dernek ve komitelerden oluşan karışık bir 

                                                 

360

 Ayn. esr., s. 140. 

---