GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

117

Polis komiserinin genç kızına ise dokunmamışlardır.

348

 Çimbaylı ayaklanmacılar 

polis komiserine yardım etmeye çalışanlara da karşılık vermişlerdir. Bu harekete 

Cuman Mambetkulov, Salima Şalimova, Gülzada Tanirberegenove, Aygül 

Mambetova,  Şamurat Sagatbayev, Umsın Akşayeva, Beknazar İskenderov, Latife 

Ahmedova, Cumagül Sagipcamal, Arzıgül, Gülbiybi, Sarıgül, Hatice, Hanşa, Raziye, 

İpek, Şazada, Sarıkız, Gencebiyke, Karakız ve Nazire gibi halktan insanlar başkanlık 

etmiştir.

349

 

 

Amuderya Bölümü’ne bağlı Çimbay bölgesinde Temmuz 1916’da çıkan 

ayaklanmalar, Moynak ve Ürge nahiyelerinde yaşayan insanların da ayaklanmasına 

neden olmuştur. Ayaklanmacılar, balıkçı dükkânlarına ve hanlık memurlarına saldırı 

düzenlemişlerdir. Buna benzer hareketler Terbenbes nahiyesinde de başlamıştır. Bu 

asilerin hareketleri Türkistan valisini de korkutmuştur. 28 Ağustos 1916’da Türkistan 

valisinin emriyle, Türkistan Askerî Birliğinde görevli 4. Sibirya Atıcılar Bölüğü, 66 

asker ve iki subayla birlikte Moynak ve Ürge’ye gönderilmiştir. Türkistan valisi 

ayrıca Moynak, Ürge, Üçsay, Zayır ve Terbenbes nahiyelerinde yaşayan Rus ve 

Ukraynalı  ağaların ayaklanmayı bastırmada kullanılmasını da emretmiştir.

350

 Fakat 

alınan bu çarelere rağmen ayaklanma durdurulamamıştır. Terbenbes ve çevresinde 

çıkan bu ayaklanma, 7 Eylül 1916’de buralara yakın bölgeler olan Davkara nahiyesi 

köylüleri tarafından da desteklenmiştir. Davkaralı ayaklanmacılar, nahiye başkanını 

ölesiye döverek bütün mallarına el koymuşlardır. 1916 yılının Ekim ve Kasım 

aylarında buna benzer hareketler Çimbay ve Şorahan kazalarında devam etmiştir. 

Amuderya Bölümü’nde, 3112 Karakalpak askerî yükümlülükler sebebiyle kanalların 

temizlenmesi, siper kazılması gibi işlerde görevlendirilmiştir.

351

 Bu insanlar görev 

yerlerine giderlerken yolda ayaklanmıştır. Böylece Rus ve han yönetimine karşı 

başlatılan bu ayaklanma, yedi ay sürmüştür. Bu ayaklanmalara Amuderya ve Hive 

Hanlığı’nda yaşayan din adamları ve bazı önemli beyler de destek vermişlerdir. 

Amuderya Bölümü ve Hive Hanlığı’nda 1916 yılında ortaya çıkan bu özgürlük 

hareketleri aslında halkın gelecekte çıkabilecek büyük bir mücadele için hazırlık 

yaptıklarının da bir kanıtı olarak düşünülebilir.  

                                                 

348

 A. Töreyev, ayn. esr., s. 40-49. 

349

 ÖZROMA, fond:131, liste:1, dosya: 4085, s. 13; Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 125. 

350

 A. Töreyev, ayn. esr., s. 49; Borba trudyaşihsya Karakalpakii,  s. 127-128. 

351

 R. Kosbergenov, Karakalpalstannın Rossiyaga, s. 290. 

---

 

118

8-  1917 Ayaklanmaları 

1917 yılının başlarında Amuderya Bölümü’nde yaşayan toplulukların 

ekonomik hayatları oldukça zorlaşmıştır. Hanlık hükûmeti, 1916 yılının sonlarından 

itibaren Petro-Aleks ve bazı  şehirlerde gıda ürünlerini kart istemi uygulayarak 

vermeye başlamıştır. Ayrıca odun fiyatlarına da zam yapılmıştır.  Halkın odun 

ihtiyacını sağlayan Kazakların başka bölgelere göç etmesiyle han ve adamları için 

odun ihtiyacı doğmuştur. Bu bölgelerde kalan Kazaklar ise hanlık için odun taşımayı 

reddetmişlerdir. Bu sırada tayfalar da baş kaldırmıştır. Odun ve gıda ihtiyacının hızla 

büyümesi nedeniyle birçok insan açlıktan ve soğuktan hayatını kaybetmeye 

başlamıştır.

352

 Hive Hanlığı’ndaki vaziyet daha da kötü bir hâl almıştır. Hocaeli 

bölgesindeki birçok arazi 1917 yılında kuraklık nedeniyle sulanamamıştır. Fakir halk 

gün geçtikçe zenginlerin kölesi hâline gelmiştir.

353

 Hive hanlarının aldıkları vergiler 

ve vergi çeşitleri de bu dönemde çoğalmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın ve 

Rusya’daki siyasî karmaşanın da etkisiyle Hive ve Amuderya Bölümü’nde gıda ve 

tohum sıkıntısı gittikçe artmıştır. Rusların getirdiği tohumların çoğu yerli baylar ve 

beylere gitmiştir. Açlık ve kıtlığı değerlendiren bu beyler, kaçakçılık yaparak para 

kazanmaya başlamışlardır. Açlığa dayanamayan bazı insanlar ise ölmemek için otları 

bile yer hâlâ gelmiştir. Kıtlığın getirdiği açlık ve hastalık sebebiyle 1917–1918 yılları 

arasında Karakalpakistan’da yaklaşık otuz bin kişi hayatını kaybetmiştir.

354

  

 

Karakalpakların düştükleri ağır ekonomik şartlara bir de Türkmen beylerinin 

onlar üzerine düzenledikleri saldırılar eklenince durum gittikçe çekilmez olmuştur. 

1916 yılı ve 1917 yılının başında askerî yükümlülükler (mardikara) nedeniyle 

yeniden askere alınmalar yeniden başlamıştır. Bu yükümlülükleri tanımayan halk, 

evlerine gitmeyi tercih etmiştir. Rus yöneticiler hana hizmet etmeyi reddedenleri 

tutuklayarak hapse atmaya başlamıştır. 1917 yılında bu sebeple tutuklananların sayısı 

64 kişiyi bulmuştur. Hive Hanlığı’ndaki asiler gün geçtikçe güç kazanmıştır. Konırat, 

Şomanay, Hocaeli ve Mangıt beyliğinde yaşayan halk, han tarafından tayin edilmiş 

beylerin topraklarına saldırmış; han bu durumdan korktuğu için 1917’de Hive’yi terk 

etmek zorunda kalmıştır. Hive hanı Türkistan valisine başvurarak yardım talebinde 

                                                 

352

 Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 134. 

353

 Karakalpakstan Komünist Parti Bölge Komitesinin Arşivi, fond:1, liste:154, dosya: 6, s. 1–14. 

354

 Borba trudyaşihsya Karakalpakii, s. 134–135. 

---