GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ
Yüklə 14,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
132
alışkanlıkların değişmeyeceği ve ekonomik ilerlemenin sağlanamayacağı fikrindeydiler. Bu dönemde Hive Hanlığı topraklarında Genç Hiveliler hareketi ortaya çıkmıştır. 383
Bu hareket halkı ekonomik, medenî ve sosyal yönden rahatlatmayı; ayrıca millî bir hükûmet kurmayı amaçlamaktadır. Karakalpakların ve diğer Türk kavimlerinin eğitilmesi konusunda çaba göstermektedir. Bunların gayretiyle Hive Hanlığı topraklarında ve Karakalpakların yaşadığı bölgelerde yeni usul okullar açılmıştır. Karakalpakistan’da Seyfulgabit Macitoğlu bu yeni usul okulların açılmasına önderlik etmiştir. Hive Hanlığı topraklarında açılan okullara ise Salim Ahun ve Baba Ahun ekonomik destek sağlamıştır. Bu insanların en büyük gayesi millî bilince sahip, dinini bilen insanların yetişmesini sağlayarak millî bir devlet oluşturmaktır. Genç Hiveliler hareketi “Herkes çalışmalı ve mücadele etmeli” parolasıyla mücadele yürütmüştür. Bunlar Karakalpakistan’da ve Hive Hanlığı’nda millî mücadelenin başlamasında itici bir rol üstlenmişlerdir.
1917 yılında Rusya’da hem iç hem de dış baskılar dolayısıyla karmaşa bir türlü dinmemiştir. Birinci Dünya Savaşı nedeniyle halkın ekonomik durumu oldukça kötüdür. Halkın yaklaşık %57’si açlık sınırının altında yaşamaktadır. Ekonominin bozulması yeni siyasî olayların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Şubat 1917’de Çarlık Rusyası’nın yıkılmasıyla Rus olmayan milletlerin kendi hükûmetlerini kurma talepleri ve teşkilâtlanmaları da başlamıştır. 384
Özellikle Türkistan kavimleri, gerekli mücadele gücüne ve tecrübeye sahiptiler. Rusya, Türkiye ve İran’da ortaya çıkan ihtilâller de Türk kavimlerini cesaretlendirmiştir. Şubat 1917 İhtilâli’yle iş başına gelen geçici hükûmet, Çarlık Rusyası hâkimiyetinde bulunan ve Rus olmayan milletlerin kendinden ayrılmasını istemiyordu. Bu nedenle de bağımsızlık karşıtı bir politika yürütmeye başlamıştır. Rusya Geçici Hükûmet Başkanı A. Kerenskiy, Türkistan Vilâyeti delegasyonu ile görüşmesinde onlara şunları söylemiştir: “Ben
385
Bu görüş Rusya Geçici Hükûmetinin hâlâ Türkistan başta olmak üzere hâkimiyetindeki toprakların
383
Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905–1917), TTK yay., Ankara 1999, s. 141.
384 Ya. M. Dosumuv, Oçerki istorii Karakalpakskoy ASSR, s. 12. 385 S. A. Azamhcayev, Turkiston muhtariyati, UZ FAN, Taşkent 1996, s. 12. 133
hiçbirinden vazgeçmeyeceğini göstermektedir. Rusya Geçici Hükûmetine karşı olan Bolşevikler ise kendi politikalarını şu şekilde ifade etmişlerdir: “Bizim asıl işimiz sınıf mücadelesine son vermek ve bu amaçta savaşmaktır. Rus olmayan kavimler ve devletler ikinci dereceli işimizdir. Bizim siyasî hareketimizin amacı güçlü bir üniter devlet kurmaktır. Küçük devletlerin çağa ayak uydurmaması dünya proleter ihtilâli için engeldir.” 386
Şubat 1917 ihtilâlinin ilk günlerinden itibaren Türkistan’da ve Karakalpakistan’da bağımsızlığın kazanılması için mücadeleler yapılmıştır. Bu dönemde Menşeviklerin hâkimiyetinde olan Türkistan Geçici Hükûmeti, Türkistan’ın bağımsızlığına yahut özerkliğine şiddetle karşı çıkmıştır. Bu karşı çıkış millî mücadeleyi daha da keskin hâle getirmiştir.
Mayıs 1917 tarihinde Rusya Müslümanları Birinci Kurultayı toplanmıştır. Bu kurultayda Türklerin kendi devletlerini kurması ve bağımsızlıklarını elde etmesi konusunda görüş alış verişinde bulunulmuştur. Kurultay sonucunda “İslâm Şûrası” adı altında bir yürütme kurulu oluşturulmuş, bu kurul bütün Türkistan Müslümanlarının genel karar organı niteliğinde işlevsel bir duruma sokulmuştur. Bu kurultayda alınan kararlar sonucunda Türk aydınların da gayretleriyle şehir meclislerinin çoğunluğunda yönetim Türklerin eline geçmiştir. 387 İkincisi düzenlenen Türkistan Müslümanları Kurultayında daha açıklayıcı kararlar alınmıştır. Bu kararlara göre %95’i Müslümanlardan oluşan ülke genelinde bütün siyasî kararları alma hakkının kendilerinde olduğu, bu kararları alırken Kur’an ve şeriat kurallarının dikkate alınacağı vurgulanmıştır. Türkistan’da ortaya çıkan bu uyanış Bolşeviklerin planlarına uygun değildir. Bu nedenle Bolşevikler “Önümüzdeki tek yol bütün
karar vermişlerdir. Türkistan aydınlarının başını çektiği Türk mücahitler, Petrograd’da yönetimin Bolşeviklerin eline geçmesini engellemiş ve ülke gazetelerinde ilânlar vererek Bolşeviklere karşı ayaklanma çağrısı yapmışlardır. Türklerin ayaklanmalarına rağmen Bolşevikler, Taşkent’teki Rus demir yolu çalışanları ve şehir garnizonu askerlerinin de desteğini alarak 28–31 Ekim 1917
386
Ayn. esr., s. 12. 387
Zeki Velidi Togan, Hatıralar, İstanbul 1969, s. 149–155; Nadir Devlet, ayn. esr., s. 249-266. 134
tarihinde Taşkent’te yönetimi ele geçirmişlerdir. 388
Taşkent’te Rusların çoğunlukta olduğu geçici bir yönetim oluşturarak yeni hükûmeti kurmuşlardır. 9–14 Kasım 1917 tarihinde düzenlenen üçüncü kurultayda Kazak vekillerin çoğunlukta olduğu Karakalpak, Özbek, Türkmen vekillerin bir araya gelerek aldıkları kararlar doğrultusunda Bolşeviklere ültimatom verilmiştir. Buna göre: “Bizler ihtilâli kabul
389
Bolşevikler kısa sürede asker desteğiyle Türkistan’ın büyük şehirlerinde yönetimi ele geçirmişlerdir. Türkistan’ın yaklaşık %20’si Bolşeviklerin eline geçmiştir. Bolşevikler; Rus köylüleri, askerleri ve işçileri bir araya getirerek kongre tertiplemişlerdir. Bu kongrede Türkistan Halk Komiserler Sovyeti oluşturulmuştur. Türkistan’daki yerli halktan hiçbir temsilci bu Sovyet içerisine alınmamıştır. Türkistan Halk Komiserleri Sovyeti, Aralık 1917 tarihinde Lenin’e bir mektup göndererek: “Bizler merkezî
390
mesajıyla bir anlamda kabul görmeyi amaçlamışlardır. Böylece bir bakıma Türkistan’da proleter diktatörlük kurulmuş ve Bolşevikler, yönetime gelmiştir. Bolşevikler, halkın güvenini kazanmak yerine halktan kendi güvenlerini kazanmaları için çaba göstermelerini beklemiştir. 391
başkanları eski dönemde iş başında olanlardan seçilmiştir. Petro-Aleks şehir yönetimi ve zenginler Bolşevik hareketi desteklememişlerdir. Karakalpakistan’da 1918 yılının sonuna kadar eski yönetim iş başında kalmıştır. Karakalpakların en büyük isteği Türkmen saldırılarına bir çare bulmak ve yöneticilerin demokratik seçimle iş başına gelmesini sağlamaktır. Bolşeviklerin yayılma politikalarına karşı Petro-Aleks şehir yönetiminden hiçbir destek alamayan Karakalpak beylerden
388
Baymirza Hayıt, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, TTK yay., Ankara 1995, s. 231.
389 S. A. Azamhcayev, ayn. esr., s. 12-15. 390 B. A. Koşanov, “Turkestanskaya (Kokandskaya) avtonomiya (Türkistan (Kokand) Muhtariyeti)”, Karakalpakstan Vestnik, No:2, Nökis 1993, s. 95–99. 391
George Safarov, Kolonialnaya revolyutsiya (opıt Turkestana) [Koloni İhtilâli (Türkistan Tecrübesi)], Moskva 1921, s. 70. Yüklə 14,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|