GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

147

hükûmeti insanları köle gibi kullanmıştır. Köylülerin başka memleketlere göç etmesi 

yasaklanmış; hatta başka yerlere gidemesinler diye kimliklerine bile el konulmuştur. 

Bütün bu engellere rağmen bazı köylüler çiftliklerden kaçmayı başarmıştır. 

Köylülerin isteyerek çalışmaması ve Sovyetlerin zorlama politikaları nedeniyle 

çiftlik düzeni oturmamıştır. Karakalpakistan’daki çoğu çiftlik, harcanan parayı 

kazanamadığı için borç batağına saplanmıştır. Sovyetlerin çiftlikleştirme politikası 

uyguladığı dönemde köylülerden en üst verimin alınması amaçlanmıştır.  Çalışma 

saatleri ve ortamları çok zor olmasına rağmen köylüler zorla çalıştırılmıştır. Örneğin 

Kızketken, Hancap, Şorahan kanallarının yapımı köylülerin bu çalışması sonucunda 

bitirilmiştir. 1926 yılında yapımına başlanan Kızketken Kanalı yaklaşık on yıl sonra 

bitirilmiştir.

424

 1928–1929 yılları arasında Hancap Kanalı yeniden yapılmıştır. Bu 

kanal sayesinde 9.500 hektar tarım arazisi sulamaya açılmıştır. Fakat bütün kanal 

çalışmalarına rağmen Amuderya’nın sol yakasında yaşayan Karakalpakların 

toprakları yine de sulanamamıştır. 1929 yılında  Şorahan (Pahtaarna) Kanalı’nın 

yapımının tamamlanmasıyla Karakalpakistan’ın güney bölgelerinde su sıkıntısı sona 

ermiştir. Bu kanalın açılması  sırasında 9.000 köylü kazıcı olarak çalışmıştır. Yeni 

sulama kanallarının açılması, pamuk tarımını biraz olsun hareketlendirmişse de su 

kanallarının her yere ulaşmaması sonucunda gerekli verime ulaşılamamıştır. En 

yüksek verimi almak için çalışan Sovyetler, bahar aylarında yapılan kanal kazımı, 

yaz aylarında kanalların temizlenmesi, sonbahar aylarında yapılan kazı ve tamir ile 

sellere karşı önlemlerle ilgili bütün yükümlülükleri köylülerin üzerine yüklemiştir.  

Fakat suyun akım hızı ile ırmakların deltalarını dikkate almayan yönetim, gereksiz 

yere daha çok emek harcanmasına neden olmuştur. Köylülerin özel mülklerine ve 

hayvanlarına da el konulmuştur.

425

  Köylüler kanal kazımında, pamuk tarımında vb. 

işlerde çok ucuza çalıştırılmışlardır. Merkezî Sovyet hükûmeti tarafından su işleri 

için ayrılan maddî kaynağın yerli yöneticiler vasıtasıyla başka işlerde kullanılmasıyla 

ortaya çıkan açığı kapatmak için köylülere yüklenilmiştir. Bu dönemde Bolşeviklerin 

en büyük amacı ise ülkeyi tamamen Sovyetleştirmektir. Karakalpakistan’ın 

Sovyetleştirilmesi amacıyla 22 Eylül 1927 tarihinde P. İ. Varlamov, Kazakistan 

Komünist Partisi Bölge Komitesi tarafından Karakalpakistan’a gönderilmiştir. 

                                                 

424

 Golos Arala Gazetesi, 25 Nisan 1995.  

425

 Gulmira Amangeldievna Davletova, Tahtakupırskoye vosstaniye v Karakalpakstane 1929 goda 

(1929 Tahtaköprü Ayaklanması), Avtoreferat Kandidatskaya Dissertatiya, Nukus 2001, 21 s.  

---

 

148

Böylece zenginlerin mallarına el koyma ve onlarla mücadele etme devri de 

başlamıştır. Sovyetleştirme hareketi aynı zamanda genel seçimler sırasında da 

uygulanmıştır. 1927 yılında yapılan seçimler sırasında 920 kişi seçme ve seçilme 

hakkından yoksun bırakılmıştır. Bu haklardan yoksun bırakılanlar arasında zenginler, 

eski nahiye başkanları, subaylar, çar yönetimine hizmet etmiş insanlar, tüccarlar, din 

adamları ve küçük esnaflar vardır. Sovyetlerin sınıf mücadelesine başlama politikası 

toprak ve su reformuyla başlatılmıştır. Toprakların devletleştirilmesi işinde görev 

alan U. Jandosov’a göre: “Toprak reformu köylere sınıf mücadelesini getirmenin en 

iyi ve en güvenli yoludur.”

426

  

 

Karakalpakistan’daki Sovyetleştirme çalışmalarını yürütmek için 

Kazakistan’dan gelen P. İ. Varlamov başkanlığındaki komite, Karakalpakistan’da 

kurulan komitelerin ihtilâle karşı olduğu ve gereksiz birçok insanın bu komitelerde 

görev yaptığı izlenimine kapılmıştır. Bu komünist komisyonun görüşleri 

doğrultusunda Karakalpakistan Komünist Partisi bölge komitesi ve vilâyet yürütme 

komitesi üyelerinden Ö. Bekimbetov, F. Matkarimov ile grup başkanları G. 

Abdullayev,  İ. Jılkıbayev, Yu. Matyakubov, Tokambetov, Kurbanayev, İşimbetov, 

Babaniyazov gibi insanlar, milliyetçi oldukları gerekçesiyle yönetimden 

uzaklaştırılmıştır. Karaözek bölge komitesinin yazı  işleri sorumlusu S. Eltezerov, 

Kıpçak bölgesi yazı  işleri sorumlusu Baybazarov, Konırat bölgesi yazı  işleri 

sorumlusu İsanov, Çimbay parti grubunun yazı işleri sorumlusu Tacibayev, Kıpçak 

bölgesi yürütme komitesi başkanı Rozumbayev, Karaözek bölgesi yürütme komitesi 

başkanı Beknazarov, zenginlere yardım ettikleri ve sınıf düzenini bozdukları 

gerekçesiyle partiden atılmışlar ve mahkemeye sevk edilmişlerdir. Karakalpakistan 

hâkim yardımcısı K. İrmanov, eski hâkimlerden H. Yusupov ve vilâyet mahkemesi 

eski başkanı  Ş. Orınbayev tarım arazilerinin ekimi sırasında zenginleri korudukları 

ve hükûmet politikalarını uygulamadıkları gerekçesiyle mahkûm olmuş ve 

cezalandırılmışlardır.

427

 

 

                                                 

426

 Karakalpakistannın Jana Tariyhı, s. 225. 

427

 Sabit Uzakbayeviç Nurcanov, Karakalpakskaya avtonomnaya oblast: istoriya i istoçniki 1925–

1932 gg. (Karakalpak Özerk Bölgesi: Tarihi ve Kaynakları 1925–1932), Avtoreferat Kandidatskaya 

Dissertatiya, Nukus 1998. s. 3–19.

 

---

 

149

Sovyet hükûmeti döneminde alınan vergilere ek olarak yeni vergiler de 

konmuştur. Özellikle köylülerin yetiştirdiği buğdaylara el konulması inanların aç 

kalmasına neden olmuştur. 1929 yılında Çimbay, Kegeyli ve Tahtaköprü 

bölgelerinde köylülerden toplanan buğdayın miktarı konusunda büyük yolsuzluklar 

yapılmıştır. Uygulanan politika gereği o yıl ürün kaldırmamış insanların 

buğdaylarına bile el konulmuş ve evleri aranmıştır. Sovyet hükûmetinin bu tarım 

politikasına karşı  çıkan köylüler de silâha sarılarak ayaklanmışlardır. Köylüler, 

ayaklanma hazırlıkları çerçevesinde at satın almaya, silâh ve gönüllü toplamaya 

başlamışlardır. Ayaklanmanın ne şekilde yapılacağı ile ilgili toplantılar bile 

düzenlenmiştir. Ayaklanmaya, Amuderya Nehri’nin solundaki Hocaeli ve Konırat 

bölgesinde toplanmış gönüllülerden Şaltay bölüğü; Karaözek, Kegeyli, Çimbay, 

Tahtaköprü, Törtkül, Şorahan ve Şabbaz bölgelerinden toplanmış Botabek 

Bekniyazov, Kılıçbay Cumamuratov, Matkurban Hakimniyazov ve Madyar Kurmış 

gönüllü bölükleri de katılmışlardır. Bu ayaklanmanın siyasî önderliğini ise 

Maksimoğlu Abdulcalil İsmetullayev, Ahun Karimberdi Nurullayev, Barlıkbay 

Nurımov yapmıştır. Temmuz-Ağustos 1929 yılında Çimbay’da toplantılar yapan 

ayaklanmacılar, mücadelenin planını çizmişlerdir. Bu toplantılardan sonra geçici bir 

halk hükûmeti kurulmuş ve başkanlığına da Maksimoğlu Abdulcalil İsmetullayev 

seçilmiştir. Adalet işlerinden sorumlu olması için Ahun Karimberdi kadı olarak 

belirlenmiştir. Barlıkbay Nurımov ise askerî kumandan seçilmiştir. Sovyetler, 21 

Eylül 1929 tarihinde hemen harekete geçerek ayaklanmacı olarak belirlenen kırk dört 

kişilik gruptan otuz beş tanesini tutuklamıştır.

428

 

 

Ayaklanmanın önderliğini yapan Abdulcalil ve Barlıkbay 26 Eylül 1919 

tarihinde ayaklanmayı resmen başlatmak için Tahtaköprü yakınındaki Andatköl’e 

gelmişlerdir. Ahun Karimberdi başkanlığındaki vatanseverler, 27 Eylül 1929 

tarihinde Tahtaköprü’ye girmişlerdir.  Bu bölüğe bölge halkından yaklaşık yüz elli 

köylü de destek vermiştir. Karakalpak vatanseverler, Tahtaköprü’ye girdiklerinde 

Sovyetlerin oluşturduğu devlet dairelerini basarak ateşe vermişler, yöneticilerin 

evlerine baskınlar düzenleyerek onları esir almışlardır. 1929 Tahtaköprü 

Ayaklanması’nı bastırmak için Sovyetler de hazırlıklara girişmiştir. 28 Eylül 1929 

                                                 

428

 T. K. Allaniyazov, Kontrevolyutsiya v Kazahstane: Çimbayskiy variant (Kazakistan’da  İhtilâl 

Karşıtı: Çimbay Şekli), Almatı 1999, s. 59. 

---