Gistologiya, stitologiya va

pem 3skulyar
svoqclia 
jg
Rasm 9.13. Gematoentsefalitikto'siq (sxema).
Serebrospinal suyuqlik
M arkaziy nerv sistem asining nozik to ‘qim alarining himoyasi 
bir tom ondan. ulam i suyak g 'ilo fida joylash ganligi bilan ta ’m in- 
lansa, ikkinchi tom ondan. ular suyuqlikda m uallaq turadi. M azkur 
suyuqlik subaraxnoidal bo shliqda joylashgan, chunki to'rsim on 
(o'rgim chak inisimon) tuzilm aning ham m a to'qim alararo bo‘sh- 
liqlari о zgargan to'q im a suyuqligi bilan to 'lg a n bo’lib, uni sere­
brospinal suyuqlik (orqa m iya suyuqligi), deb atalaai Suyuqlik 
bilan shim ilgan yum shoq pardalar bosh va orqa m iyani to ‘liq 
o ‘rab oladi va gidravlik am ortizator vazifasini bajaradi. Sere­
brospinal suyuqlik tiniq, solishtirm a ogMrligi past (1,004-1,008 
g/m l) bo‘lib, tarkibida tuzlar, ju d a kam m iqdorda oqsil va faqat bir 
necha xil hujayralar, asosan Iim fotsitlar bo'ladi.
341

---

Serebrospinal suyuqlikning bir qism i bosh m iyaning yuzasida. 
asosiy qism i esa m iya qorinchalariga qon lo m irlar ohigallaridan 
ajraladi. T om irlar chigallari qorinchalar b o ‘shlig‘iga chiqib 
turuvchi kapillyarlarga boy tuzilm alar boMib, tashqaridan uzum
shingillarini eslatadi.
K apillyarlar tom irlar chigalining qorincha suyuqligi bilan 
yuvib turiladigan erkin yuzasi yaqinida joylashadi. C higalning 
erkin yuzasi kubsim on epiteliy dilan qoplangan, suyuqlik 
qorinchalar b o ‘shlig‘iga tushib, serebrospinal suyuqlikka ayla- 
nishidan oldin shu epiteliy orqali o ‘tishi lozim. Shu va boshqa 
sabablarga ко ra, b a ’zi m oddalam i, ayniqsa m akrom olekulalarni 
oddiy to ‘qim a suyuqligiga qaraganda serebrospinal suyuqlikka 
tushishi qiyin. Qon tom irlar chigallarini rivojlanishida nerv 
nayining uchinchi va to ‘rtinchi qorinchalarining tomi hosil 
boMadigan qism i ju d a yupqa, qon tom irlari bilan birga yum shoq 
va to ‘rsim on pardalar bilan qoDlangan ependim ani tashkil 
qiluvchi, faqat bir qavat kubsim on hujayralar qalinligida boMib 
qoladi. Ushbu joylarda m iya Dardalari ependim ani o ‘z oldida 
tarib, qorinchalar b o ‘sh lig 'ig a bo rtm alar hosil qiladi. Shunga 
i‘xshash jarayon lar yon 
qorinchalarda 
ham
qon 
tom irlar 
jhigallarining hosil b o ‘lishiga olib keladi. N atijada, liar bir miya 
qorinchasida bittadan. jam i to ‘rtta qon tom irlar chigallari hosil 
boMadi.
Q on tom irlar chigallari huddi bandida osilib turgan shingil kabi 
ju d a k o ‘p bargsim on o ‘sim talardan tuzilgan. Mar bir o\sim tada 
k apillyarlar chigaliga o ‘tib ketadigan m ayda arteriya yoki arteriola 
boMadi. Egri-bugri kapillyarlar epitcliyda vorsinkalar (villi), deb 
ataluvchi b o ‘rtmala»- hosil qiladi. Qon tom irlar |h m a lin i qoplovchi 
ku b sim o n epiteliy ependim adan rivojlanadi va urn qon lom irlar 
ch ig alin in g 
epiteliysi, 
deb 
ataladi. 
Elektron 
m ikroskopik 
tad q iq o tlar epiteliy hujayralarining erkin yuzasi oxiri bir oz 
ken g ay g an m ikrovorsinkalar bilan qoplanganligini k o ’rsatdi. 
M ark aziy n erv sistem asining jarohati yoki kasalligiga gum on 
q ilin g an d a, serebrospinal suyuqlikni tekshirish katta diagnustik 
a h am iy atg a ega. M asalan, suyuqlikda qon paydo boMishi kalla 
su y a g in in g qon to m irla m i uzilishi bilan birga sinishi to ‘g ‘risidagi
342

---

tahm inni 
tasdiqlaydi. 
Serebrospinal 
suyuqlikda 
hujayralar 
sonining 
k o ‘payishi 
m iyaning 
yoki 
miya 
pardalarining 
yallig‘lanish kasalliklaridan dalciat beradi. Hatto suyuqlikning 
bosim ini oMchash. Ьг zan bosh yoki orqa m iyaning ayrim 
patologik holatlarini aniqlashga yordam beradi.
Bosh m iyaning yon qorinchalarida hosil bo ‘lgan serebrospinal 
suyuqlik ulardan qorinchalar orasidagi teshik orqali chiqadi va 
uchmchi qorinchaning serebrospinal suyuqligi bilan birga silviy 
vodoprovodi orqali to 'ru n ch i qorinchaga, so 'n g ra uning tomi 
orqali subaraxnoidal bo‘shliqqa о tadi. Bosh va orqa miyani 
o ‘ragan yum shoq va to 'rsim o n pardalam ing bo shliqlaridagi 
suyuqlikning ko^pchilik qism i qorinchalarda hosil bo‘ladi. Shu 
sababli. agar to'rtinchi qorinchaning tomi orqali serebrospinal 
suyuqlikning chiqish yoMi bekilib qolsa, u qorinchalarda to ‘p- 
lanadi va ularni kengaytiradi. bu esa m iyaning ichkaridan ezilishi- 
ga olib keladi. Serebrospinal suyuqlik to ‘xtovsiz hosil bo'lganligi 
sababli. u o 'z vaqtida olib ketilishi Iozim, aks holda kalla ichidagi 
bosim orrib ketadi. Serebrospinal suyuqlik qanday tezlik bilan 
hosil b o ‘Isa, shunday tezlik bilan qayta qonga so rilishini 
ta'm inlovchi tuzilm alar m avjud: bu araxnoidal vorsinkalar -
to'rsim on pardaning qattiq miya pardasining venoz sinuslariga 
iurtib ehiqib turuvchi o'sim talaridir.
Orqa miya suyuqligin:ng so’rilishini pasayishi yok< uning 
qorinchalardan chiqish yoMlarini bekilib qolishi gidrotsefaliya 
(yun u cha h y d ro -suv + kephale-kalla} nomi bilan m a’lum bo‘l- 
gau holatga olib keladi. M arkaziy nerv sistem asining bo ‘shliq- 
larida orqa miya suyuqligining ortiqcha m iqdori to ‘planishi va 
kalla ichi bosim ining ortib ketishiga olib keluvchi har qanday 
buzilish gidrotsefaliya, deb ataladi. T ug‘ma gidrotsefaliyada kalla 
katta bo‘lib. aqliy fanliyatning buzilishi va m ushaklam ing nim - 
jonligi bilan kechadi. Katta odam larda ham bosh m iya nerv 
tn ’qim asining shikastlanish natijasida kelib chiqqan ju d a k o ‘p 
nevrologik belgilar (sim ptom lar) kuzatiladi.
343

---