119
Onu da qeyd edək ki, əsasən ifadəçisi «heyi-həvvəz» olan [ ə ] saiti
isə adətən
uzun və qısalığından asılı olmayaraq sistemli şəkildə kök leksik faktlarda söz
ortasında əks olunmasa da, onun XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin yazı
sistemində yalnız söz köklərinin sonunda ( yəni şəkilçidən əvvəl ) yazıldığı da bir
reallıqdır. Məsələn:
səbz
əniş ──── شین هزبس (MD, s. 205)
sadəlikdin ──── نیدکیل هداس (MD, s. 208)
Göründüyü kimi, kök morfemlərdə söz ortasında yer almayan ( təbii ki, hər bir
şeydə istisnalar olduğu kimi burda da istisnalar mövcuddur ) bu sait söz kökünün
sonunda şəkilçidən əvvəl qeydə alınır. Bu, XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin
fonetik – orfoqrafik norması üçün xarakterik haldır. Ümumiyyətlə, türk mənşəli
söz və şəkilçilərdə saitin ([ ə] və [ e] saitləri istisna olunmaqla) yazılıb
yazılmaması məsələsində bir növbələşmə qeydə alınsa da, saitlərin yazıda
əks olunmasının intensivliklə müşayət olunduğunu görürük.
Bu da bilidirilməlidir ki, XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilində uzun və ya
qısa (əsasən uzun) saitlər fonoloji məzmun daşıyıcısı kimi qeydə alınmır. Amma
bu saitlərin yazıda ifadə məsələsində bir müxtəliflik var. Belə ki, XVII əsr
Azərbaycan ədəbi dilində eyni sözlərdə sait səs fərqliliyinin mövcudluğu da
diqqətdən yayınmır.Yəni eyni bir leksik vahidin sait fonemə görə orfoqrafik
göstəricilərində paralellik yarandığının şahidi oluruq. Məsələn, I şəxs təkin
ifadəçisi olan
mən əvəzliyi həmçinin
min şəkli əlaməti ilə də yazıda görünür. Eyni
sözü II şəxs tək əvəzliyi olan
sən əvəzliyi haqqında da demək mümkündür.
Deməli, məzmun baxımından bir-biri ilə ekvivalentlik təşkil etsələr də, imlaları
variantlılıqla müşayət olunur. Nümunələrlə fikrimizin təsdiqinə rəvac verək:
mən // min ─── sən //
sin
بم // نیم ─── نس //
نیس
نونجم ﻭ یلیل تی اکح رﻭریا ضرغ رﻭریا
ین س
■
Səni irür ğərəz irür hekayət Leyli və Məcnun (MD, s. 203)
نیس
ارذع قماﻭ رﻭریا هناسفا دارم نیسرﻭریا
■
Sin irürsin murad əfsanə irür vaməq və üzra (MD, s. 203) ───
میک
نم
ادج نی دناغلآ مولکنوک کن اسلیق ین لدیب
■ Kim
mən bidelni qılsaŋ köŋlüm alğandın cüda (MD, s. 209)
زونیغاسرﻭدپولﻭا همنیدیقفشاکشآر
نیم
میک
■ Sağınuz
min kim olupdur meh şəfəqidin aşikar (MD, s. 211)
Bu tipli leksik vahidlərin sayını kifayət qədər çoxluqla təqdim etmək
mümkündür:
kim // küm (MD,s. 209, 293) tik // tək (MD, s. 285,238)
میک
//
موک
کیت // کت
qəra // qarə (MD, s. 204; QD,s. 46) heç // hiç (MD, s. 214, 229)
ارق
// هراق
چئه // چیه
daxi // dəxi (QD, s. 56, 29)) nə // ni (MD, s. 270,209)
یخاد // یخد
هن // ین
120
Ilə // ila (MD, s.225, 214) ki // ke // kim (MD, s. 209, 211, 233)
هلیا
//
لایا
یک // هک // میک və s. kimi
faktlar da bir dil nümunəsinin yazıdakı ikili orfoqrafik cildindən xəbər verir. Hətta
bəzən eyni fonetik cildə malik olan leksik vahidlərin müxtəlif fonoforma ilə XVII
əsr Azərbaycan ədəbi dilinin yazı sisteminə girdiyi də qeydə alınır:
kim ── میک (MD, 233)
və ── هو (MD, s. 210)
kim ──
مک (MD, s.
?
) və ── ﻭ (MD, s. 208)
Təbii ki, diqqətə çatdırılan faktik dil nümunələrində (və bu tip bütün leksik
vahidlərdə) sözün xarici səs tərkibi məzmuna öz təsirini göstərə bilmir, o, sadəcə
öz fonetik cildini dəyişir. Beləliklə, məzmun qorunur, fərqlənmələr isə fonoforma
əsasında baş verir. Müasir dildən ayrıntılar da məhz bu paralellərdən birinə
əsaslanaraq meydana gəlir. Beləliklə, saitlərin mövqe müəyyənliyi, eləcə də mövqe
müxtəlifliyi XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin fonetik-orfoqrafik sistemində
sözün fonetik tərkib baxımından fərqlənmələrini təmin edir. Nəticədə bu, ədəbi
dilin haqqında danışılan zaman kəsiyində az və ya çox dərəcədə bir qrup lüğəvi dil
nümunələrinin fonoformasında baş verir və, nəhayət, sözün fonetik cildində baş
verən bu reallıq sözün imlasında bir-birindən ayrılan ikiləşməyə, hətta bəzən
üçləşməyə belə meydan verir. Bu isə XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilinin fonetik və
orfoqrafik normasının tarixi təzahür formasının bir parçası kimi qəbul edilir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Axundov A
. Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi. – Bakı: Maarif, 1973. - 302 s.
2.Рясянен М
. Материалы по исторической фонетике тюркских языков. – М:
Изд-во иностранной
литературы, 1955. - 220 с.
3. Çobanzadə Ç. Türk-tatar lisaniyyatına mədxəl. – Bakı: ASPOLİQRAF, 2006.-
180 s.
Almaz Həsənqızı
İBN MÜHƏNNA LÜĞƏTİ
ƏHMƏD CƏFƏROĞLUNUN ARAŞDIRMALARINDA
Görkəmli türk filoloqu Mahmud Kaşğarlıdan sonra yazılan bir çox əsərlər
uzun müddət onun cazibəsindən qurtara bilməsə də, XII – XIII yüzillərdə artıq
oğuz – qıpçaq – türkmən dillərinin lüğətlərə təsiri daha çox diqqəti cəlb edir.
Monqolların hakimiyyəti illərində müştərək türk ədəbi dilinin inkişafı üçün şərait
mövcud olsa da, XIII yüzildən etibarən türk şivələrinin ayrılması prosesi başlayır.
Bu dövrün ən mükəmməl yadigarı isə bir neçə nüsxəsi mövcud olan, Əlinin
«Qisseyi-Yusif» (10), yaxud «Yusifi Züleyxa» adlı əsəri hesab edilir. Onun dili ilə
bağlı geniş araşdırma aparan Azərbaycanın mühacir alimi Əhməd Cəfəroğlu
Həsənqızı Almaz - Bakı Qızlar Universitetinin dosenti.