198
Həmin dilçi “qol” (gül) sözünün təhlilinə gəldikdə belə bir qənaətə gəlir:
Hind-Avropa dillərindən olan sanskrit dilindəki “vradəda” sözü əski farscada
“vərd” və müasir farscada “vərd” və “qol” (gül) olmuşdur (4, s. 276).
Belə qəribə nəticəyə gələn dilçinin “gül” sözünün “vərd” sözünə necə çev-
rilməsi haqqında heç bir elmi fakt ortaya qoymaması, “gül” sözünün farscaya aid
olmaması deməkdir. Çünki “Qurana” da daxil olmuş əski fars dilinə aid “vərd”
sözü “gül” sözünə necə çevrilə bilər?!
Yuxarıda qeyd edilənlər bizi belə bir qənaətə gətirir ki, fars dilində
tərkibində “l” fonemi (səsi) olan sözlərin fars dilinə aid olmasına şübhə ilə
yanaşaq.
Yuxarıda gəldiyimiz qənaətlərə əsaslanaraq Nizami, Qətran, Xaqani və bir
çox farsdilli türk şairlərinin əsərlərində tərkibində “l” səsi olan sözlərin türk
dillərinə aid olma ehtimalı güclənir. Burada bir neçə sözün türk dillərində aid
olduğunu örnəklərlə göstərməyə çalışacağıq.
Kelid (دیلک): Qətran Təbrizi “kilid” sözünü açar mənasında işlətmişdir:
«
ﻭا فک ار یمرخ رد داب هلاس همه ﻭ دایز یداشب
دیلک
»
(Şadlığı uzun sürsün, illər boyu davam etsin, Onun ovcu şadlığın açarıdır
//kilididir )
Həmin söz Nizami, həm də bir çox şairin əsərində gəlmişdir. Yuxarıda
göstərdiyimiz kimi, “kilid” sözü farsca ola bilməz. «E.Əzizovun faktlarla
göstərdiyi kimi, əski “kelit //kilit//kilid” sözü Azərbaycan türkcəsində r>l, t>d səs
dəyişməsinə uğrayaraq “kilid” şəklini almışdır» (2, s. 239). Doğrusu, keç (mək)
felindən keçid, um(maq) felindən umud sözü yarandığı kimi, gir(mək) felinə -it//-id
şəkilçisinin qoşulması ilə “girit//kirit//kilid” sözü yaranmışdır. Həmin məsələni
“هبلک” (kolbe) sözü haqqında deyə bilərik:
Kole (هلک). Nizami qədim türk sözü olan ev və çadır mənasında işlənən
“kola”, “kil” və “gil” sözünün “kola” şəklini “kile” şəklində işlətmişdir:
«
زا رپ
هلک
اهراک هکس دش هنوگرگد نزرب ﻭ یوک دش
( »
3, s. 119
)
.
Buradakı “kile” (kola) sözü ev və çadır mənasındadır. Azərbaycan türkcə-
sində atamgil (atam+gil) sözündə ev mənasında (atamın evi) işlənmiş gil//kil,
Cənubi Azərbaycanda – Urmiya, Sulduz (Nağadey) və başqa şəhərlərdə indi də bu
mənada- bağlarda ağacdan düzəldilmiş evlər haqqında işlədilir, hətta oba (çadır və
ev mənasında) sözü ilə birlikdə “kola-oba” və ya “kalafa” (kolaba
//kolava//kolafa//kalafa) şəklində də işlənməkdədir. Amma bu kəlməni farscanın
fonetikası əsasında oxuduqda “koləh” (papaq) mənasında olur və bu da misranın
tamam mənasını dəyişdirir. Əlbəttə, bu misalları artırmaq da olar.
Kolbe (هبلک). Bu söz Nizami tərəfindən çadır, ev, dükan mənasında
işlənmişdir:
«
یتشاد هر رس رب بدا مشچ
هبلک
یتشاد هگن لاقب
»
(Yola nəzakətli göz tikərək dükançının dükanını qoruyurdum)
199
Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, “kola” (ev və çadır) və “oba” (ev və çadır)
sözlərinin birləşməsi nəticəsində yarana bilər: kola+oba//kolaoba//kolaba//kolba
//kolbe (ev, çadır, çardak, dükan və s. mənalarda).
“Külah” sözü haqqında da belə fikir ortaya qoymaq mümkündür.
Çoğrat (تارغچ). Mövləvi tərəfindən suyu çəkilmiş torba qatığı mənasında
işlənmiş “çoğrat” sözü oğuz qrupu türk dillərində yoğurd //yoğurt (qatıq) şəklində
işlənməkdədir. Qıpçaq türkcəsində y~c//ç ləhcə fərqini nəzərə alsaq, indi də
“yoğurd” sözü “çuğrat” şəklində işlənir:
«
اب هرمخ نینزان یاهنان ﻭ رینپ مه
یاهتارغچ
زان
نین
»
(Həm pendir, həm də yeməli çörəklər, dadlı torba qatığı olan küpələr)
Çəğrideəm ( هدیرغچ
ما
). Mövləvi “Şəms Divanı”nda” bu sözü “çəğrideəm”
şəklində işlətmişdir:
«
هروغ ره
ایب یزیربت سمش یک هدش نلاان یا
،
نتشیوخ رد یتذل یب ﻭ یخلت زک
هدیرغچ
ما
»
(Hər qora ağlayaraq “ey Şəmsi-Təbrizi”- gəl deyir, çünki acımaqdan,
dadsızlıqdan öz içimdə çərləmişəm)
Bu düzəltmə fel Füruzanfərin 2006-cı ildə nəşr etdiyi Divanda “çəğzideəm”
şəklində verilsə də, Riza Arastənin Mövləviyə həsr etdiyi əsərdə “çəğrideəm” kimi
yazılmışdır. Həmçinin Mövləvinin bu qəzəlinin qafiyələrinin əksəriyyəti “-idən”
şəkilçisinin köməyi ilə düzəldilmiş düzəltmə sözlərdir. Bu düzəltmə fellərin
əksərinin kökü farscadır, ancaq “çəğrideəm” kimi düzəltmə felin kökü çağdaş
Azərbaycan türkcəsində mövcud olan “çərlə(mək)” felidir. Amma bu felin Mövləvi
dövründəki forması ola bilsin ki, dəyişmiş və indiki çərləmək şəklinə düşsün. Bu
söz Mövləvinin əsərlərində forma baxımdan səhv yazılmış və ya mənası tam başa
düşülməmiş türkcə sözlərdən biridir.
Buradakı “çəğrideəm” feli fars dilində cəli (düzəltmə) fel sayılır. Onun
“çəğrə” forması türkcədir. Una su vurandan sonra yoğurur və xəmirləşir, bir
müddətdən sonra xəmirin suyu çəkilərək acıyıb dadsız olanda onun təndirə yapıb,
bişirmə zamanı çatır. Bu məsələni Mövləvi gözəl şəkildə təsvir etmişdir. Türk
dilində “yoğun” sözü “qəliz” və “suyu çəkilmiş” əşya mənasındadır, digər tərəfdən
də südün suyu çəkilərək bərkimiş şəklinə yoğurt (qatıq) deyilir. Demək,
“yoğurmaq” və “yoğrulmaq” deyəndə bir şeyin suyu çəkilməsi başa düşülür.
Qıpçaq türkcəsində y>c>ç (yeddi//ceddi, yaş//caş) əvəzlənməsini nəzərə alsaq,
“coğramaq” və ya “çoğramaq” və “çəğrəmək” sözünün bir insanın fəaliyyətdən
bədəninin suyunun çəkilməsi və həddən artıq tərləməsi başa düşülə bilər. Bizim
fikrimizcə, “yorulmaq” felinin də əsas kökü “yoğrulmaq” ola bilər, yəni
fəaliyyətdən bədənin həddən artıq tərləyərək suyunun çəkilməsi və buradan da
çəğrəmək və ya çərləmək feli yaranıb və onun da əsas mənası ortaya çıxa bilər.
Mövləvi də “çəğrideəm” dedikdə həddən artıq yorulub və bezmişəm demək
istəmişdir (1, s. 179).
Ədəbiyyat siyahısı
1.
Filologiya məsələləri. “Elm və Təhsil” nəşriyyatı, Bakı: 2013, No1
Dostları ilə paylaş: |