105
Qaramanlı Zülfüqar xan - 2 il, Yusif xan - 18 il, Ərəb xan - 8 il, Fərəc
xan - 3 il, Ərəb xan - 11 il, Xosrov xan - 8 il, Mənuçehr xan -7 il,
Hacı xan - 3 il, Məhəmmədi xan - 2 il, Nəcəfqulu xan - 7 il, Mehrəli
xan -13 il, Məkriqulu xan - 2 il, Səid xan - 7 il, Əliqulu xan - 6 il,
Musa xan ilə Həsənəli xan - 20 il və Hüseyn xan - 2
il Şirvanda bəy-
lərbəyi olmuşlar.
Hicri 1124-cü (=1712) ildə müskürlü Hacı Davud, Üsminin və
Surxayın köməyilə Quba hakimini tələf edib, Şamaxını aldı və
qüdrətli bir hökmran oldu. Sonra, hicri 1138-ci (=1725) ildən Nadir
şahın gəlməsinə qədər, Şamaxı 9 il Surxay xanın ixtiyarında qaldı.
Şirvan alındıqdan sonra, Məhəmmədqulu xan Səidli və Əliqulu xan
Şirvana hakim təyin olundular.
Nadir şah tac qoyduqdan sonra, qardaşı İbrahim xan üç il,
Qaplanguhdan Dağıstanın son sərhəddinə qədər idarə edirdi.
Xorasanlı Mehdi xan isə, Şirvana əmirülüməra təyin edilmişdi.
Mehdi xanın öldürülmüsindən sonra, Sərdar xan Qırxlı 5 il və
Heydər xan Əfşar 1 il Şirvanda əmirülüməra oldular.
Hicri 1157-ci (=1743) ildə, Sam mirzə və Məhəmməd xan
Surxay xan oğlu Şirvanın asayişini pozub,
az bir müddət hökmran
oldular, Azərbaycan sərdarı Aşur xan və Fətəli xan Əfşar onları
ölkədən çıxardılar. Lakin Nadir dövrünün son günləri tamamilə
iğtişaş zamanı olduğundan, Şirvanın işləri də intizam tapmadı.
Nadir şah vəfat etdikdən sonra, Şirvanın hər bir vilayətində ayrı və
müstəqil xanlıqlar əmələ gəldi. Onlar Şirvan, Şəki, Bakı, Quba və
Dərbənd xanlıqlarından ibarət idi. Lakin Dərbənd xanlığı tezliklə
Quba xanlığı ilə birləşdi, yerdə qalan dörd xanlıq da müxtəlif
zamanlarda rus dövlətinin təsərrüfünə keçdi.
106
DÖRDÜNCÜ FƏSİL
SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN ZÜHURUNDAN
NADİR ŞAHIN VƏFATINA QƏDƏR
«Aləmara»
1
, «Həbibüssiyər» və sair bir çox tarixi mənbələrə
görə, Səfəviyyə sultanları Şeyx Səfiyyəddin İshaqın nəslindən
olduqları üçün bu ləqəblə adlanmışlar. Şeyx Səfiyyəddin, ata-
babadan böyük və məşhur seyidlərdən
və hörmətli şeyxlərdən biri
olmuşdur. Onun Ərdəbildəki ali türbəsi, indi də xalqın ziyarət-
gahıdır. Nəsəbi 21-ci arxada, yeddinci imam Museyi-Kazimə çatır.
Şeyx Səfiyyəddindən sonra, oğlu Şeyx Sədrəddin Musa, ondan
sonra oğlu Xacə Əli, ondan sonra Şeyxşah adı ilə məşhur oğlu
İbrahim və ondan sonra da oğlu Şeyx Cüneyd zahiri və batini
dövləti (hakimiyyəti) öz şəxslərində toplamışdılar. Hər tərəfdən
çoxlu mürid onların asitanəsinə üz qoyub irşad gözləyirdi. Şeyx
Cüneydin cah-cəlalı və müridlərinin sayı gündən-günə artırdı.
O zaman İraqi-Ərəb, İraqi-Əcəm və Azərbaycan padişahı olan
türkmən qaraqoyunlu Cahanşah, dövlətinin zəvalından qorxuya
düşüb, Şeyx Cüneyd haqqında bədgüman oldu. Ancaq, bədnamlıq
qorxusundan, ədavətini izhar edə bilmirdi. Axırda
bəzən kinayə və
bəzən də açıqdan-açığa onun bir tərəfə getməsini arzu etdi. Şeyx
Cüneyd də öz tərəfdarları ilə Diyarbəkirə getdi. Diyarbəkir vilayə-
tinin yarısına hakim olmuş və Uzun Həsən ləqəbilə şöhrət tapmış
olan türkmən ağqoyunlu Həsən bəy Cahanşaha itaət etmirdi. O öz
bacısı Xədicə bəyimi Şeyx Cüneydə verdi. Bir zaman keçdikdən
sonra Şeyx Cüneyd yenə Ərdəbilə qayıtdı. Bu zaman Cahanşah onu
dəf etmək xəyalına düşdü. Şeyx Cüneyd də öz müridlərinin sayını
artırıb səltənət iddiasına başladı. Çərkəzlərə qarşı müharibə etmək
1
«Aləmara» - tam adı: «Tarixi-aləmarayi-Abbasi»dir. I Şah Abbasının münşisi
İskəndər bəyin əsəridir. O, bu kitabında səfəvi dövlətinın mükəmməl bir tarixini
yazmışdır. İskəndər bəy özü Azərbaycan tərəkəmələrindən olub, təqribən hicri 968-
ci (-1560) ildə anadan olmuşdur.
107
fikrilə 10000 nəfər toplayıb Şirvan tərəfinə hərəkət etdi. «Fütuhati-
Əmini» kitabında deyilir ki, o, Şirvanı almağa getmişdi. Necə olur-
sa-olsun, şirvanşah Sultan Xəlil Təbərsəran əhalisinin təhrikilə,
onun çərkəz tərəfinə getməsinə mane oldu və qoşun toplayıb dö-
yüşə çıxdı. Şeyx Cüneyd müharibədə öldürüldü. Səfəviyyə xanə-
danının təbərsəranlı tərəfdarlarından
bir dəstə camaat, onun nəşini
Samur çayının sol tərəfində, Qıpçah kəndinin yaxınlığında olan
müharibə meydanından çıxarıb Quba və Qülhan nahiyəsini Quryan
(indiki Həzrə) kəndində basdırdılar. Öldürüldüyü yerdə indi də
nişangahı vardır.
Bu hadisə hicri 851-ci (=1447) ildə vaqe olmuşdur. Yüz il ke-
çəndən sonra, I Şah Təhmasib Səfəvi, onun qəbri üzərində ali bir
türbə tikdirmişdir. Asarı indi də mövcud olub, yerli əhalinin ziyarət-
gahıdır. Həsən bəyin bacısı oğlu Şeyx Heydər atasının canişini
oldu. Həsən bəy padişahlıq məqamına çatınca, öz qızı Həlimə bəyi-
mi Şeyx
Heydərə verdi, onun şövkət və iqtidarını daha da artırdı.
Bundan sonra Şeyx Heydər, guya ona yuxuda əmr olunubdur deyə,
o zaman mütəarif olan türkmən taqiyəsi əvəzinə, başına qırmızı
şaldan on iki tərkli (dilimli)... bir taç qoydu. Müridləri də ona tabe
olaraq bu papaqla başqalarından seçildilər, o zamandan qızılbaş
adı ilə məşhur oldular.
Həsən padişah öləndən sonra, oğlu Sultan Xəlil və bundan
sonra da Sultan Yaqub padişahlıq etdi. Şeyx Heydər, dayısı oğlu
Sultan Yaqubun ona qarşı olan rəftarını yaxşı görmədi. Hicri 893-cü
(=1488) ildə çərkəzlərə qarşı cəhada başlamaq üçün Şəki yolu ilə
Dərbəndə getdi. Dərbənd əhalisi onun qoşununa hücum etdi, o da
Dərbəndin fəthini qərara aldı. Mühasirə edilmiş qala əhalisinin
vəziyyəti çətinləşdi. Şeyx Heydəri dəf etməyə iqtidarı olmayan şir-
vanşah
Fərrux Yəsar, damadı Sultan Yaqubun yanına bir-birinin
ardınca elçilər göndərib kömək istəyirdi. O deyirdi ki, əgər Şeyx
Heydər Şirvanı istila etsə, türkmən dövlətinin də məhv olmaq qor-
xusu vardır. Sultan Yaqub, şirvanşahın köməyinə Bicən oğlu Süley-
man bəyin komandası altında 4000 seçmə əsgər göndərdi. O da öz
108
qoşununu toplayıb, Şeyx Heydərin ardınca getdi. Dərbənd qalası
alınmaq üzrə ikən, onların yetişmək xəbəri Şeyx Heydərə çatdı. O,
qalanın yanında onları qarşılamağa getdi və Təbərsəran hüdudun-
da iki qoşun üz-üzə gəldi. Şiddətli müharibə oldu və bu müharibə-
də hər iki tərəfdən
bir çox adam tələf oldu, Şeyx Heydər özü də ox
yarasından öldü.
«Fütuhati-Əmini»də deyilir: bu xəbərlərin əsli, Şeyx Heydər
oğlu Şah İsmayılın buyruğu ilə, bu müharibədə iştirak edən Həsən
bəy lələ və Fərrux ağa kimi şəxslərdən öyrənilmişdir. Şeyx Heydərin
nəşini, müridləri Təbərsəranda dəfn etdilər. Bu hadisədən 22 il
keçdikdən sonra hicri 915-ci (=1510) ildə, Şah İsmayıl ikinci dəfə
Şirvana gəldiyi zaman onun nəşini Ərdəbilə apardı. Müəllif deyir:
onun qəbri Təbərsəranın Ətək mahalında, Rubas çayının sol kəna-
rındadır. Bu qəbr, Tənit kəndinin bir ağaclığında olub, üzərindəki
günbəz indi də yerli əhalinin ziyarətgahıdır.
Şeyx Heydərin vəfatından sonra, onun böyük oğlu Sultan Əli,
Ərdəbildə İrşad məsnədinə (təriqət başçılığına) keçib, hökmranlıq
üçün hazırlanmağa başladı. Bu xanədanın
müridləri, əqidələrini
aşkara çıxarıb, beyəti təzələyirdilər. Sultan Yaqub onu, qardaşları
və anası ilə bərabər İstəxri-Fars qalasına göndərib, həbs etdirdi.
Sultan Əlinin anası Sultan Yaqubun bacısı idi. Onlar dörd il yarım
orada qaldılar. Rüstəm mirzə, yuxarıda göstərildiyi kimi, vaxtın
təqazasına görə, onları Təbrizə gətirdi. Baysunqar mirzə öldürül-
dükdən sonra, Sultan Əlini izzət və ehtiramla Ərdəbilə göndərdi.
Bir neçə vaxtdan sonra, Rüstəm mirzə sufi firqəsinin toplanmasını
və müridlərin artmasını görərək Sultan Əlidən şübhəyə düşdü. Onu
yenə qardaşları ilə bərabər Təbrizə gətirdi və üzərində gözətçilər
qoydu.
Müridlərin gizli və aşkar olaraq gediş-gəlişi davam etdiyindən,
Rüstəm mirzə onu dəf etmək fikrinə düşdü. Sultan Əli, qardaşları
və 700 nəfər
müridləri ilə bərabər, Ərdəbilə doğru hərəkət etdi.
4000 əsgər ilə onu təqib etməyə məmur edilən Əbih sultan, Ərdə-
bilin şimal tərəfində ona çatdı. Dava qızışdı və Sultan Əli öldürüldü.